A Stöia de Zêna

by Rico Carlini

←torna a-a lista di atri scriti

A Stöia de Zêna de Rico Carlini Versción in pröza

riproduçion aotorizâ da-o sciô Carlini

A STÖIA DE ZÊNA

Prìmma de Crìsto

I Lìguri in Ligùria ghe són de lóngo stæti...

A prêuva són i rèsti di òmmi trovæ inte gròtte de Toiàn, de Finâ, de Vintimìggia. Òmmi primitîvi, rùsteghi, sarvæghi... ma, che ve piâxe ò no, êan i nòstri antîghi. A són d’amasâ órsci e âtre béstie pe mangiâsele àn finîo per fâle estìngoe. E alôa se són spantegæ dapertùtto p’atrovâ âtra röba da mangiâ... in pitìn cómme fémmo niâtri che viâgémmo de sa e de la p’andâ a çercâ i supermercoéi dónde se trêuva ciù röba e... se spênde mêno!

E coscì l’é segûo che gh’êa di Lìguri tra l'Àrno e i Pirenæi, inte valàdde do Pò e do Ròdano. E arivâvan scinn’a-e Preàrpi. E parlâvan tùtti a mæxima léngoa... chi o sa? fòscia o l’êa za zenéize...!

O Diodöro Sìcolo (stòrico grêgo, 80–20 prìmma de Crìsto) o scrîve in grêgo ma mi vò-u scrîvo in zenéize:

- I Lìguri stàn inte ’na tæra sarvæga e a sò vìtta a l’é dûa e descòmoda tra fadîghe e o contìnoo travagiâ p’agiutâse l’un con l’âtro. L’ezerciçio fìxico e a sobriêtæ do mangiâ fàn sci che i sò còrpi són stìggi ma into mæximo ténpo robùsti. Gh’àn in mòddo de fâ rùstego e no àman ni o sgoàsso ni e comoditæ. E dònne són fòrti e forzelûe cómme i òmmi; i òmmi són cómme e béstie sarvæghe e, inte ’n conbatiménto, ghe veu tréi Gàlli pe fâ ‘n Lìgure. Inte tùtte e ativitæ rischiôze són capâçi e ardimentôxi. Vàn pò-u mâ scinn’a-e còste de l’Àfrica e sfìdan con coràggio tùtti i perìcoli.

Bèlla ràzza de génte, næ!

Òua inmaginæve ’n grùppo de sti òmmi sarvæghi scapæ da Finâ, ò da-e gròtte de Toiàn e ch’arîvan a-o Rîghi e te védan la in bàsso quéllo górfo mâvegiôzo, e ch’o pàiva coscì segûo tra o prementón de Sarzàn e quéllo do Cô de Fâ. Dêvan avéi fæto ’n bótto e avéi dîto:

-Figeu ghe sémmo. Lazù niâtri ghe costroiêmo Zêna... âtro che Rómma!

Bèh, fòscia no aviàn dîto pròpio coscì, ma quarcösa de scìmile sens’âtro...

’Na cösa a l’é segûa: tra o VI e o V sécolo prìmma de Crìsto, inta zöna ch’a l’é in sciâ colìnn-a de Sarzàn e quélla ch’a va da ciàssa Cavour a ciàssa Caregaménto gh’êa in bórgo ciamòu Zêna.

Zêna, perché Zêna?

Chi gh’é asæ verscioìn pe spiegâlo, Mi ve ne scrîvo træ.

Ianua: da-o nómme do Giâno, rè do pòpolo antenâto di români.

Ianua: da-o Dîo Giâno, quéllo co-e dôe fàcce pe indicâ fòscia i doî fiànchi do prementón de Sarzàn.

Ianua: Genua, che inta léngoa di Cèlti veu dî pòrta, intrâta, fòscia pi-â sò poxiçión in sciô mâ. Çernéi a spiegaçión ch’a ve piâxe de ciù e dòppo... ciamæla «Zêna».

Quànde i Români són arivæ chi co-e sò stràdde e i sò pónti... e i sò sordàtti, Zêna o l’êa za ’n céntro de tràfeghi co-o nòrd: Grêghi, Fenìcci e Etrùschi l’adeuviâvan pe-i sò comèrci. Ma lô, i Români no savéivan inte che bréighe se caciâvan. Gh’é vosciùo çent’ànni de goære prìmma chi-â çitæ e tùtto o teritöio, che tùtti i Lìguri finìsan sott’a-o potêre de Rómma.

Dötréi fæti prìmma d’andâ avànti.

Sémmo prìmma de Crìsto e alôa i ànni vàn a-a revèrsa e pàrtan da-a fondaçión de Rómma (ànno 750 prìmma de Crìsto).

Quélla di ànni che vàn a-a revèrsa a dêve êse stæta l’invençión de quàrche cancarìbba pe fâ vegnî scémmi i studénti... ma andémmo avànti... ànsci, inderê.

ànno 205 a.C.

Sémmo into pìn da segónda goæra pùnica tra Rómma e Cartàgine. Zêna, aleâ de Rómma, a vêgne atacâ da-o mâ da-o generâle Magón, fræ do Anìbale, ch’o sbàrca e o métte a çitæ a fêro e fêugo e o destrûe l’oppidum, ò sæ a fortéssa in sciâ còlìnn-a de Castéllo. I zenéixi ghe són arestæ mâ e se són tànto amagonæ... (ah, vò-u li de dond’a vêgne a parolla magón! sbaliòu! quélla a vêgne da ’na paròlla tedésca ò longobàrda ch’a l’à da fâ co-o stéumago e a scignìfica magón... scuzæ, “tristezza”)

ànno 203 a.C.

O pretô romàn Spurio Lucreçio o costroìsce tórna a çitæ ma co-in critêio ciù româno, asbasciàndola vèrso o mâ inte ’na zöna ciù riparâ da-o vénto. Inte quélla ch’a saiâ l’insula romana. Nìnte de ciù fàçile che ségian stæte tiæ sciù alôa e prìmme miâge dæta l’esperiénsa fæta co-o Magone... ma a dæta de costruçión de prìmme miâge no a conòsce nisciùn.

ànno 117 a.C.

Vêgne èmissa a famôza «Sententia Minuciorum» pe dirìmme ’na questión de terén tra Genuati e Viturii Langenses (cómme dî tra génte de Zêna e génte de Langàsco) e p’êse segûi ch’a foîse rispetâ a l’é stæta scolpîa in sce ’na làstra de brónzo finîa dòppo asoterâ inte ’n cànpo a Îzoa (Særa Ricò) e atrovâ da ’n contadìn (tâle Gustìn Pedemónte) inte l’ànno 1506. Naturalménte o contadìn o l’à sùbito pensòu de fóndila pe fâne quàrche arnéize pe travagiâ i cànpi (pensæ in pitìn quànta röba do pasòu a s’é pèrsa perché finîa inte de màn ignorànti e stùpide... con tùtto o rispètto pe-i contadìn). Pe nòstra fortùnn-a l’à vìsta n’òmmo erodîo ch’o l’à sùbito acatâ (mi no créddo chò-u contadìn o ghe l’àgge regalâ... ghò-u vedéi ’n contadìn, pe de ciù lìgure, ch’o regàlla?). Coscì a s’é sarvâ e dòppo êse stæta tegnûa in pitìn inte ’n palàçio, in pitìn inte ’n âtro a l’é finîa into Muzêo d’Archeologîa de Pêgi dónde poéi védila ancón ancheu... in quànte a lézila saiâ in pitìn ciù difìçile. A l’é ciamâ a Töa da Ponçèivia e a l’é a dimostraçión che Zêna alôa a l’êa ’na çitæ za asociâ a Rómma: ma no do tùtto sotomìssa.

ànno 7 a.C.

Dòppo ciù de çent’ànni de goære dûe e fêe, tùtta a Ligùria a pàssa sott’a-o potêre de Rómma e Zêna a divénta ’n Monicìpio, ò sæ a se govèrna co-e sò lézze cómme s’a foîse ‘n stâto indipendénte. Da Rómma, Zêna a l’à avûo bén bén de cöse asæ ùtili. L’Aorélia ch’a l’à megioòu i tràfeghi vîa tæra. O condûto ch’o l’à portòu l’ægoa do Bezàgno inta çitæ e che no l’é goæi ch’o l’é stæto abandonòu p’êse sostitoîo da un ciù modèrno. O vêgio condûto o l’exìste ancón e o se peu védde sùbito fêua da çitæ. L’é stæto ingrandîo o pòrto cresciûo in gîo a-o Mandràccio pe fâlo diventâ de lóngo ciù inportànte into Mediterànio.

E intànto, inte ’na tæra lontàn da Zêna, nàsce Un che i zenéixi ciamiàn o Segnô. O saiâ quéllo l’ànno zêro... Òh! meschìn de mi, cös’ò dîto mâi! chi vàggo a métime inte ’na bæga sénsa fìn... in realtæ quéllo o saiâ o prìmmo ànno ò sæ o nùmero 1...! Ma ’na cösa a l’é segûa: da quéllo moménto i nùmeri di ànni no vàn ciù inderê ma vàn avànti...

Dòppo Crìsto

Òrmâi Zêna a l’é ’na çitæ ch’a l’à fæto do mâ o sò... bén! O mâ (quéllo che, comm’o dîxe ‘n poêta, ànche de néutte o méscia e o no se fèrma mâi) o saiâ defæti a sò raxón de vìtta, de prosperitæ. O Strabón [stòrico e giògrafo grêgo, (63 prìmma de Crìsto – 20 dòppo Crìsto)] o definìsce a çitæ “gròsso mercòu di Lìguri”. In anonìmo in càngio, o definìsce i Zenéixi “mercànti” (Genuensis ergo mercator). A çitæ a s’estendéiva in gîo a-o Mandràccio, o prìmmo pòrto, tra quélla ch’ancheu a l’é Ciàssa Cavour, Stràdda di Giustinién, Pòrta Soprànn-a e l’Arx Jani, o castéllo de Sarzàn, spontòu in sciâ fortéssa (oppidum). E miâge che circondâvan o castéllo conprendéivan l’atoâle Ciàssa de Sarzàn e ’na pàrte do stradón de Sant’Agostìn.

da l’ànno 1 a l’ànno 100

ànno 15

A Rómma càzze a Repùblica e l’Aogùsto o divénta inperatô. A Ligùria a l’é diventâ unn-a de ùnze regioìn inte quæ a l’é spartîa l’Itàlia. Da quéllo moménto Zêna a divénta o vêo céntro marìtimo e comerciâle da Ligùria ch’o l’abrasâva i teritöi tra-i sciùmmi Vâ, Pò e Mâgra. I sò bàrchi, goidæ da navegànti intrànti, gjâvan dapertùtto e o zenéize a l’êa za a léngoa ciù conosciûa inti pàixi che s’avànsan in sciô mâ Mediterànio.

-Euh, òua, o zenéize! Cómme ti fæ a savéi che parlâvan zenéize?

-Perdiesànn-a! Cöse voéi, che parlésan tùrco? O l’êa zenéize sccétto... fòscia!

ànno 67

Vò-u lì che, avéndo sentîo parlâ de Zêna e de quélli sarvæghi di Zenéixi, t’arîva chi e sbàrcan in Arbâ doî sànti: o Nazâio e o Çèrso ch’àn portòu o crestianêximo. Ma quæ a l’é stæta a sò sorpréiza quand’àn scovèrto che i Zenéixi o conoscéivan za. Pe fòrsa: con tùtto quéllo andâ pe mâ, quéllo védde e conósce âtra génte, âtre popolaçioìn, poéi capî se i nòstri navegànti, insémme a-e spéçie e a-e stòffe de sæa, no àn portòu ascì i prinçìppi de sta nêuva religión che pe de ciù no costâvan nìnte. A tùtti i mòddi pâ chi-â prìmma Méssa a ségge stæta dîta pròpio in Arbâ.

ànno 70

Da Milàn, dónde i doî Sànti se són trasferîi, arîva a notìçia che són stæti martirizæ (chi, a Zêna, o no saiæ sucèsso). E sùbito i Zenéixi àn costroîo ‘na gêxa co-o sò nómme la dónde gh’êa o ténpio pagàn di Mâni (che pe-i Români protezéivan e ànime di mòrti). Òua amiæ o câxo: scinché gh’êan lô, i Mâni, no l’êa mâi sucèsso nìnte. In càngio a gêxa di dôi sànti ‘n brùtto giórno a l’é stæta portâ vîa da-o mâ gròsso. Rifæta inte l’ànno 1545 a l’é tórna sparîa inti mòuxi. L’àn tórna fæta pi-â tèrsa vòtta e a lé sparîa do tùtto co-o nêuvo ciàn regolatô. Quànde se dîxe o destìn...!

da l’ànno 101 a l’ànno 200

ànno 161

Òua a Zêna ghe bàzica de tùtto: mercànti, anbulànti, artexén, àrtìsti, zugoéi de busciolòtti e, naturalménte, pelónn-e. A-e cùrte tùtta quélla ràzza de génte ch’a frequénta ‘n pòrto de mâ. E tra quésti gh’é ‘n çèrto Pìlade ch’o da spetàcoli de pantomìnn-a, ’na qualitæ de spetàcolo d’òrìgine româna dónde o comediànte o l’é mùtto e o pàrla con moviménti de màn, de bràsse, de gànbe. A o l’é ‘na pantomìnn-a..., ciàntila con sta pantomìnn-a... l’éi mâi sentîo dî? E pâ che sto Pìlade chi o foîse asæ famôzo, asæ avoxòu into móndo româno... pe dî l’inportànsa ch’a l’àiva Zêna!

ànno 193

E ancón, pe dî l’inportànsa da Ligùria, inte st’ànno chi vêgne fæto inperatô o Publio Elvio Pertinace ch’o l’êa de Voæ ò zu de li. O vêgne elètto da-i sò sordàtti e portòu a Rómma ma o l’é coscì incapâçe che-e sò rifórme no piâxan a nisciùn, tànto mêno a quélli mæximi che l’àn elètto che, dòppo mànco novànta giórni de régno, l’amàsan. De lê àn dîto: o l’êa persónn-a refiôza, ch’o no savéiva parlâ e pe de ciù o l’êa spilòrso e arpagón... pecòu, o no ne fa fâ ’na bèlla figûa... paçiénsa!

Inte âtre regioìn d’Itàlia i ûxi români àn fæto crésce génte cómme o Lìvio, o Catùllo, o Cornélio Nepöte e tànti âtri çervélli fìn. Chi gh’émmo mìsso in pitìn de ciù a inparâ a civiltæ româna. E a Ligùria a l’à dæto sôlo di sórdatti... perché cómme conbaténti êan i mêgio... lascémmo pèrde o Pertinace.

da l’ànno 201 a l’ànno 300

ànno 250

A Zêna l’é asæ atîva ‘na comunitæ crestiànn-a. Comm’émmo za dîto ciù che i miscionâi, êan i mainæ e i mercànti che portâvan in pàtria e nêuve idêe do Crestianêximo. O cimitêio di prìmmi crestién o l’êa dónde òua gh’é a catedrâle de Sàn Loénso.

ànno 257

’Na tradiçión crestiànn-a a cónta che tornàndo da-a Spàgna s’é fermòu a Zêna o pàppa Scìsto II co-o diàcono Loénso. Sto chì l’ànno dòppo o subìsce o martìrio (l’àn rostîo in sce ‘na grîxella perché o s’é refuòu de consegnâ o tezöo da sò comunitæ). Chi a Zêna dond’o l’êa stæto alögiòu, vêgne tiâ sciù ’na capelétta che pöi a diventiâ l’atoâle Catedrâle ch’a pòrta o sò nómme..

ànno 297

L’inperatô Diocleçiàn o métte màn a-a rifórma aministratîva de l’inpêro ch’o vêgne spartîo in præfecture, diocesis e provinciæ. A Ligùria (e perciò Zêna) a fa pàrte da Præfectura Italiæ. Ma pâ chi-â Zêna ghe foîse za ’na diòcexi ch’a l’andâva da-a sciumæa do Lerón a ponénte, scìnn-a Framûa a levànte. A paròlla diocesis, dòppo o proclàmma de l’inperatô Costantìn, ch’o fa do crestianêximo a religión de l’inpêro (In hoc signo vinces..., v’aregordæ?), a l’é servîa pe indicâ a sêde de ’n véscovo.

da l’ànno 301 a l’ànno 400

Jacopo da Varagine (1228-1298) inta sò Legenda sanctorum ò Legenda aurea, dond’o cónta a vìtta di Sànti, o çèrca de métte órdine inti véscovi che gh’é stæto a Zêna ma, ancón ancheu, no l’é fàçile savéi comm’a l’é andæta pe ’n davéi. Quésto o l’é ’n argoménto che chi veu aprofóndilo o dêve andâ a lêze âtri lìbbri ciù... sérri. Mi me lìmito a riportâ cöse segûe...

ànno 312

Vêgne elètto a-a càrega de véscovo da diòcexi de Zêna ’n çèrto Valentìn (ò Valentiniano), ch’o mêue inte l’ànno 325 e o vêgne asoteròu dónde vegniâ costroîa a gêxa di Dôzze Apòstoli che dòppo a diventiâ Sàn Scî.

ànno 335

Véscovo de Zêna l’é o Felîçe ch’o métte màn a-a costruçión da prìmma catedrâle ch’a l’é pròpio quélla di Dôzze Apòstoli. A l’é mìssa into cheu do bórgo mercàntîle. In sce ’na làpide gh’é ’n’inscriçión ch’a rigoàrda ’na çerta Crizànte, dònna grêga: a dimostraçión chi-â Zêna ghe bazicâva génte de tùtte e naçionalitæ.

ànno 356

Véscovo de Zêna l’é o Scî de Strùppa a-o quæ s’atriboìscian asæ miâcoi. Un de sti chi o saièiva stæto quéllo d’avéi liberòu a çitæ da ’n baxilìsco che da ’n pòsso da-arénte a-a gêxa di Dôzze Apòstoli o l’infestâva Zêna co-o sò sciòu velenôzo. A l’é ’n’alegorîa ch’a dîxe da vitöia in sce l’erexîa do Àrio: o baxilìsco o saiæ apónto l’erexîa.

ànno 370

L’Anbrêuxo, o vêgne nominòu Cónsole de provìnse da Ligùria e de l’Emìlia. Inte l’ànno 374 o divénta véscovo de Milàn dond’o mêue inte l’ànno 397. O l’é lê ch’o trêuva inte l’ànno 394 e relìchie di sànti Nazâio e Cèlso.

da l’ànno 401 a l’ànno 500

A-i confìn de l’inpêro româno se prezéntan i bàrbari. In sce l’Itàlia sta pe arivâ ’na borìànn-a ch’a portiâ a-a chéita de l’inpêro de Ponénte. Vixigöti, Alâni, Òstrogöti, Svêvi, Vàndali, són nòmmi che portiàn o terô inte tùtto o teritöio de l’inpêro. A Ligùria ascì a l’é colpîa da ste invaxoìn chi e a subìsce dànni e distruçioìn. Alarîco, Radagàzio, Ataólfo, Teodorîgo II, Genserîgo, Òdoâcre són i nómmi di càppi de ste popolaçioìn ch’arîvan da-e cianûe rùsce. Zêna gràçie a-a sò poxiçión, diféiza da-i mónti a no vêgne tocâ ma no gh’è goæi notìçie in sce quànte a çitæ a ségge stæta interesâ da sti fæti chi.

ànno 476

O rè di Éruli, l’Òdoâcre, o depónn-e l’ùrtimo inperatô româno de Ponénte (o Ròmolo Aogùstolo). Càzze l’inpêro, l’etæ antîga a finìsce e coménsa o Medioêvo ch’o duiâ ciù de mill’ànni

ànno 493

Teodorîgo o l’amàssa l’Òdoâcre. Diventòu rè de quéllo ch’o l’êa l’inpêro de Ponénte, o mantêgne a divixón in provìnse (ànno 297). Sott’a-o sò govèrno tórna a sccioî a vìtta econòmica e comerciâle, e de quésto a se n’avantàggia Zêna ascì.

da l’ànno 501 a l’ànno 600

ànno 507

I Ebrêi de Zêna domàndan a-o Teodorîgo de poéi agiustâ a sò scinagöga. O rè o dîxe de scì, o confèrma i privilêgi de sta comunitæ chi ma o no permétte ingrandiménti da costruçión.

ànno 508

O rè Teodorîgo o pàssa da-a Ligùria p’andâ a conquistâ Marséggia e a Gàlia meridionâle. Zêna a s’avantàggia asæ da sta anesción chi e a l’aoménta i sò tràfeghi pe mâ e pe tæra.

ànno 566

A Ligùria e Zêna són devastæ da ’na pestegàdda. Fòscia a no l’é a prìmma ma, de segûo, a no saiâ l’ùrtima.

ànno 569

A-a tésta do pòpolo longobàrdo, l’Alboìn o s’inpadronìsce de quæxi tùtto o nòrd d’Itàlia e a-i 3 de seténbre o l’ìntra in Milàn. Zêna a l’é fêua da sti teritöi chi e coscì a peu dâ òspitalitæ a l’arçivéscovo de Milàn, a tànti âtri òmmi de gêxa e a nòbili e comerciànti scapæ pròpio de lasciù. Sti milanéixi no stàn co-e màn in màn. Costroìscian a gêxa de S.Anbrêuxo (ancheu gêxa do Gêxù... scì quélla ch’a l’é da-arénte a-o Pâxo) e tànte âtre ascì ségge in çitæ che lóngo a Rivêa de levànte scinn’a-a Ùsci e a Rapàllo.

ànno 573

O Loénso o vêgne elètto véscovo da Cùria milanéize in Zêna. O rêze e dôe diòcexi. O mêue inte l’ànno 593 e o vêgne asoteròu in Sàn Scî. De lê àn dîto: O l’à òperòu con coràggio e sæximo inta dûa goæra cóntra i Longobàrdi che çercâvan de pigiâ Zêna.

’Na riflesción: figeu, dovéivan êse ànni dûi pe ’n davéi. Ve l’inmaginæ i mogógni? Me pâ de sentîli quélli nòstri vêgi andâ pe-i caróggi mogognàndo cóntra i Longobàrdi, cóntra tùtti quèlli foestê de Milàn, cóntra a pèsta... O mogógno... quell’àrte ch’a distìngoe i Zenéxi da tùtte e âtre génte...!

da l’ànno 601 a l’ànno 700

Comm’émmo vìsto, con l’invaxón di Longobàrdi, in mùggio de religiôxi, de nòbili e de comerciànti crestién se són rifugiæ a Zêna ch’a no l’êa stæta interesà da l’invaxón de quéllo popòlo ancón pagàn. Sto fæto chi o l’à aomentòu a richéssa de Zêna e a cösa a l’à inveugiòu o rè di Longobàrdi, Ròtari...

Che ténpi! Rè, inperatoî e tùtta quélla ràzza de génte, apénn-a sentîvan ödô de richésse da quàrche pàrte, te metéivan sciù ’n ezèrcito e andâvan a pigiâsele ò co-e bónn-e ò co-e gràmme... ancheu són diventæ ciù rafinæ, ànche perché i ezèrciti cóstan... arvàn ’na bànca e... se sémmo capîi!

ànno 641

O Rotâri o l’òcupa a Ligùria. Sànn-a, Arbénga, Varigòtti e Zêna vêgnan devastæ. Zêna a l’à i bórghi indiféixi e lê mæxima a no l’é protètta da-e vêge miâge do castrum. O Rotâri o fa tiâ zu tùtto. Dòppo o ridûe tùtte e çitæ conquistæ da civitates (comunitæ de çitàdin ò sæ çitæ) a vici (quartê) ma lasciàndoghe a mæxima strutûa aministratîva.

ànno 645

Dòppo a distruçión da çitæ, i Zenéixi, ch’êan scapæ in scî mónti, tórnan pe rifâla e repigiâ i sò comèrci.

ànno 649

A Zêna òrmâi s’é ristabilîa a vìtta normâle e a Cùria milanéize e tùtti quélli che gh’êan vegnûi aprêuvo e ch’e s’êan insegiæ inta çitæ, tórnan a Milàn.

ànno 680

O Gioâne I o l’é o prìmmo véscovo de Zêna dòppo che se ne són andæti i Milanéixi. Dæta l’inpòrtànsa da çitæ, a-o Gioâne ghe vêgne concèsso de parteçipâ a-o concìlio dónde, dòppo ànni de lòtte e de goære, vêgne fæta a pâxe tra i Longobàrdi e l’inpêro de Bisànçio.

ànno 700

Quànde in sciâ fìn i Milanéixi se ne vàn (e i Zenéixi no ne poéivan ciù d’avéili pe-i pê) àn lasciòu a Zêna ’n aregòrdo scinpàtico: defæti i çitadìn che voéivan costroî in scî terén da gêxa de S. Anbrêuxo, quélla fæta costroî pròpio da quélli de Milàn, terén alôa dîto o Brolius, dovéivan pagâ a quélli de lasciù o terratico ò sæ ’na tàscia in sciô terén. Inmaginæve cómme dovéivan êse felîçi i nòstri antîghi e cös’aviàn pregòu a quélli lasciù...

Brolius: da brolo ò broilo, ò sæ òrto; ò da brogilus ch’o vêgne da-o gàlico broga, ò sæ cànpo.

da l’ànno 701 a l’ànno 800

ànno 701

Zêna a l’òtêgne tórna o stâto de Civitas (çitæ) dòppo chò-u Rotâri o l’àiva declasâ a Vicus (quartê).

ànno 754

L’Astórfo, rè di Longobàrdi o se métte cóntra o pàppa e o s’alêa co-o rè di Frànchi, o Pipìn.

Voî diéi: «Cöse gh’ìntra sto fæto con Zêna?». O gh’ìntra, o gh’ìntra, perché inte l’àcòrdo tra i doî rè l’é prevìsto che sò-u régno longobàrdo o dovésse sparî, Zêna, insémme a tùtta a Ligùria, a pasiâ a-i Frànchi fêua chi-â Còrsega ch’a l’é destinâ a tornâ sott’a-a Gêxa. Capîo sti rè chi? Lô se métan d’acòrdio fra de lô e... chi ghe l’à ghe l’à...!

ànno 774

E defæti... o Dexidêio, ùrtimo rè di Longobàrdi o s’arénde a-o Càrlo Mâgno. Quésto o se diciâra Rex Francorum seu Longobardorum (no sèrve a traduçión, vêa?) O làscia o govèrno a-i dùcchi longobàrdi. Zêna a vêgne incorporâ into Regnum Longobardorum.

ànno 780

Vêgne proclamòu o Regnum Italicum. Pe difénde e còste do Mediterànio da-i piràtti, o Càrlo Mâgno o fa alestî dôe flòtte: a Classis Aquitania e a Classis Italica (classis chi o sta pe flòtta). Inte st’ùrtima chi Zêna a l’à ’n ròllo asæ inportànte tànto ch’a no dêve ciù pagâ e tàsce a l’inperatô a-o quæ a dêve sôlo fedeltæ e garantîghe a diféiza cóntra i piràtti.

ànno 800

O Càrlo Mâgno o vêgne incoronòu Inperatô da-o pàppa Lión III. Nàsce o Sâcro Româno Inpêro. Zêna, da quæ se riconósce l’inportànsa stratégica pò-u contròllo in sciô mâ, a l’é governâ da ’n comes (magistrâto). Se conósce o nómme do prìmmo, o cónte Ademâ (Hadumarus). O l’é lê ch’o fa alestî ’na flòtta pe conbàtte i Saracìn ch’àn òcupòu a Còrsega.

Scinn’òua no se gh’à nisciùnn-a notìçia che Zêna a gh’avésse ’na flòtta da goæra. Ma êse inserîa inta Classis Italica a-a costrénze a-avéi di bàrchi adàtti a-a batàggia in sciô mâ. Nàsce con tùtta probabilitæ chi a poténsa marìtima zenéize ò sæ quélla ch’a saiâ a Repùblica Marènn-a.

da l’ànno 801 a l’ànno 900

ànno 806

I piràtti saracìn l’êa za da tànto ténpo che infestâvan o Mediterànio. In scî sò bàrchi spedîi arivâvan, sachezâvan, fâvan di prexonê da vénde cómme scciâvi (spécce e dònne). Êan ’na pèsta pe ’n davéi. E no êan segûe mànco e popolaçioìn che no vivéivan in sciô mâ perché quéllli “mandilæ”, quélli “diâi” andâvan inte l’entrotæra ascì a fa i sò còmodi. O Càrlo Mâgno o teméiva sta génte chì che pe de ciù êan mosulmén: e a sò infloénsa in Eoröpa a l’êa asæ pericolôza. O divìdde l’Inpêro fra i sò tréi fìggi, o Pipìn, o Càrlo e o Liotpràndo. Zêna a finìsce sott’a-o Pipìn ch’o l’àrma ’na flòtta ch’o spedìsce cóntra i Saracin che stàn devastàndo a Còrsega. Inte ’na fêa batàggia i piràtti són batûi ma o Ademâ o ghe làscia a pélle [...] imprudenter contra eos dimicans, occisus est... che in pràtica o veu dî: s’o se ne stâva a-o sósto o no saiæ mòrto!

ànno 849

Ma sti diâi de Saracìn àn continoòu cómme se nìnte foîse a-andâ sciù e zu pe-e còste lìguri faxéndo asæ dànni e costrenzéndo a génte a vîve inta poîa. Pensæ in pitìn: sbarcæ in sciâ còsta da fôxe do Ròdano són arivæ in sciù scìnn-a inta Savöia. E coscì i Zenéixi pe protézze a çitæ, comensàn a costroî ’na çénta de miâge ch’a saiâ dîta carolingia. Ghe vorià quæxi 40 ànni pe finîla e a contegniâ ségge l’antîgo castrum chi-â Civitas. E spéize de st’òpera chi són a càrego de l’Inpêro e de tùtte e çitæ de l’entrotæra ciù da-arénte a-o mâ. O percórso de ste miâge o va da Bànchi, sciù da-arénte a-o palàçio de Sàn Loénso, a-i cién de Sant’Andrîa, dòppo Pòrta Soprànn-a e zu scinn’a-a mænn-a dónde gh’é a scugêa a difénde a çitæ. Ste miâge chi són lónghe quæxi ’n chilòmetro e gh’àn quàttro pòrte: Sàn Pê, Saravàlle (ancheu Montâ de l’Arçivescovâto), Càstri (ciàssa Sarzànn-a) e Soprànn-a.

ànno 876 - A Catedrâle de Sàn Loénso

O véscovo de Zêna, o Sabatìn, o diciâra chi-â gêxa de Sàn Loénso a l’é ciù segûa da-e incurscioìn di Saracìn che se ghe demoâvan a sachezâ e gêxe crestiànn-e.

ànno 889

Za da ’n pö de ténpo e relìchie di sànti che són spantegæ pe tùtte e gêxe da Rivêa, pe sostràile a-i Saracìn, vêgnan portæ inte gêxe de l’intèrno. Coscì e relìchie de Sàn Ròmolo vêgnan portæ da Sanrémmo in Sàn Loénso. E l’é pròpio inte st’ànno chi chi-â gêxa de S. Loénso a divénta Catedrâle.

ànno 892

Nàsce a gêxa de Nòstra Scignôa de Vìgne into terén do Ydo, segretâio do comes Òbèrto. A saiâ a gêxa da sò famìggia.

Sott’a-i rè Carolìngi nàscian træ pàrte sociâli che diventiàn asæ inportànti inti sécoli dòppo e daiàn vìtta a-e vàrie fórme de govèrno: a Pars pubblica, l’Ecclesia e i Cives.

Pars pubblica: són socjetæ, instituçioìn do pòsto che gh’àn tànti dirìtti.

Ecclesia: són i véscovi co-o potêre d’aministrâ a giustìçia. Ma pâ chi-â Zêna non agiàn avûo tùtto sto potêre chi. Cives: ò sæ l’Universitas che chi a l’à o scignificâto de corporaçión. Quésta a l’à ’n potêre consultöio e in pàrte giudiçiàrio ascì.

da l’ànno 901 a l’ànno 1000

I Saracìn, ch’àn o môro bón (da mandilâ...!) e se n’inpìpan de no êse... agradîi, contìnoan a fâ o bèllo e gràmmo ténpo lóngo e còste d’Itàlia, da Sardégna, da Còrsega, da Frànsa e da Spàgna. I bàrchi zenéixi són de lóngo prezénti quànde gh’é da dâghe de bacæ. Ma Zêna a dêve subî ascì i sò atàcchi e no l’é ch’a ne sciòrte de lóngo bén. E bezéugna aregordâ ascì che i Saracìn vegnîvan arolæ da quésta ò da quélla façión quànde ghe vegnîva bén pe vìnçe ’na lòtta, ’na goæra, pe bàtte l’aversâio.

ànno 931

I Saracìn atàcan Zêna ma i Zenéixi se diféndan bén e métan in fûga i piràtti mandàndo a fóndo bén bén di sò bàrchi.

ànno 934

’Na flòtta saracìnn-a de fòscia 30 bàrchi a fa incurscioìn lóngo e Rivêe ma con l’intençión d’atacâ Zêna. Ma se fèrman inti bórghi vixìn a-a çitæ dónde fàn in rìcco botìn, pigiàndo ascì tànti prexonê. A stöia a se ripête l’ànno dòppo:

ànno 935

Sta vòtta chi i Saracìn, comandæ da-o Ya Qub Ibn Ishâq, riêscian a ìntrâ inta çitæ arvìndo ’n gàrbo inte miâge. Zêna a l’é conquistâ e sachezâ. I Saracìn se vàn dòppo avéila devastâ e avéighe dæto fêugo.

A propòxito de sti fæti chi, no tùtti són d’acordio che ghe ségian stæti pe ’n davéi, ò sæ che Zêna a ségge stæta vìtima di atàcchi di piràtti. Ma l’é segûo che-e còste italiànn-e e e lìguri in particolâre ségian stæte ògètto de incurscioìn di Saracìn e perciò Zêna ascì a poriæ êse stæta benìscimo into mirìn de quélli diâi anticrìsto.

ànno 936

Dòppo ’n âtro àtacco a Zêna i piràtti se ne vàn co-in gròsso botìn e, comm’a-o sòlito, con tànti prexonê. Ma sta vòtta chi a flòtta zenéize ch’a no l’êa in pòrto, a va a çercâ i asalitoî. L’incóntro fra e dôe flòtte o l’avêgne inte ægoe de l’Azenæa in Sardégna. I Saracìn són sconfìtti e dêvan restitoî botìn e prexonê

O Berengario o divénta rè d’Itàlia e o l’òrganìzza o régno in Marche con a càppo ’n Marchéize. A Marca de Zêna a conprénde ascì Tortónn-a, Milàn, a Lunigiànn-a, tùtta a fàscia di mónti lìguri e tànti teritöi inta Cianûa Padànn-a. A governâla gh’é a famìggia di Òberténghi da-i quæ deriviàn dòppo e famigge di Malaspìnn-a, di Pravexìn e di Màssa-Parödi

ànno 985

Comm’émmo zà vìsto, Sàn Loénso a l’êa stæta consciderâ ciù segûa de Sàn Scî perché a l’êa stæta costroîa drénto e miâge e a l’êa stæta nominâ Catedrâle insémme a Sàn Scî. Da st’ànno chi Sàn Loénso a divénta a sôla Catedrâle de Zêna e a saiâ o céntro de tùtte e ativitæ da çitæ.

ànno 1000

Zêna a se prepâra a intrâ into segóndo sécolo. A sò fixonomîa a no l’é ancón bén definîa ma in càngio a l’à za bén ciæi i sò legàmmi con l’Inpêro, co-i Marchéixi. A l’à ’na legislatûa bazâ in scî ûxi e in scê abitùdini. I rapòrti fra i vàrri potêri són bén definîi e bén de ræo són in conflìtto. A l’é stæta destrûta ma a s’é sùbito repigiâ. A sò fonçión de emporium (céntro comerciâle), ascì s’a l’à di âti e di bàssi ligâ comm’a l’é a-i fæti polìtichi, a l’é òrmâi ’na realtæ. A çitæ a l’é prónta pe diventâ a regìnn-a do Mediterànio.

Ma domàn tùtto quésto o poriæ finî... scì, perché s’àn raxón quélli che predicàn mìlle e no ciù mìlle, domàn tùtto vegniâ spasòu vîa. Da... cöse? in delùvio? in teramòtto? o Giudìçio Universâle? chi o sa...!

Ve l’inmaginæ pe quélli meschinétti che néutte a dêv’êse stæta quélla de l’ùrtimo giórno de l’ànno 1000?

- chi aviâ pregòu tùtta a néutte...

- chi aviâ pensòu d’andâ in paradîzo perché o l’àiva lasciòu tùtto a-a gêxa...

- chi aviâ giastemòu perché òua che-e cöse se gh’êan mìsse bén ...

- chi aviâ fæto l’amô çercàndo d’atrovâghe ciù gùsto poscìbile perché a l’êa l’ùrtima vòtta...

- e, pe desgràçia, ghe saiâ stæto ascì chi s’é amasòu...!

A paròlla di profêti quànti dànni a peu fâ in scê téste ignorànti... e o bèllo o l’é che no émmo inparòu nìnte e i Profêti contìnoan a exìste e a vîve a-e spàlle di belinoìn...!

E prìmma d’andâ avànti ’n’âtra cösa che m’é câo dîve...

Gh’éi mâi fæto câxo che inta stöia, inte qualónque mòddo a vêgne contâ, se pàrla de lóngo e sôlo de Inperatoî, Rè, Regìnn-e, Cónsoli, Generâli, Véscovi, Pàppi... e quàrche vòtta de sò... Favorîe? E i Bacìccia, i Gêumo, e Catainìn e e Têxo? Poscìbile che pe lô inta stöia no ghe ségge mâi pòsto? Quànde se pàrla de lô són definîi Pòpolo, Popolaçión, Génte. E se çèrcan de fâse sentî alôa són Ribèlli, Rivoluçionâi, Amutinæ. O Cesare Pascarella inta sò La Scoperta de l’America o fa dî a un di doî personàggi:

Vedi noi? Mo noi stamo a fa’ bardoria:
Nun ce se pensa e stamo all’osteria;
Ma invece stamo tùtti ne la storia.

Alôa ve domàndo ’n piâxéi. Intànto che leziéi de Rè e Regìnn-e, çercæ d’inmaginâ a vìtta che gh’êa inti caróggi, inte ciàsse, in scî mercoéi. Çercæ de védde i Bacìccia e e Têxo andâ, vegnî, parlâ, criâ, mogognâ. Çercæ d’inmaginâli in scê calàdde, in scî meu... tùtto sto formigoâ, sto sciâto de persónn-e che into bén e into mâ a stöia l’àn fæta lô ascì... e che se no ghe foîsan stæti lô in scî bàrchi ò in scê miâge a lotâ pi-â sò çitæ, mò-u dî cös’aviéivan fæto i Rè e e Regìnn-e da sôli? Se riêsciéi a inmaginâli, a védili, ghe faiéi l’önô che se méritan. Pe capî mêgio cöse véuggio dî, andæ a lêze O sciâto de Zêna e O sciâto de Bànchi do nòstro poêta Martìn Piàggio... e li gh’atroviéi i Zenéixi! E òua bòn co-o sentimentalìsmo e tornémmo a-i Rè e a-e Regìnn-e.

da l’ànno 1001 a l’ànno 1100

ànno 1001

A matìn do prìmmo giórno:

- Sémmo ancón vîvi, Catæn... t’æ vìsto che-e òraçioìn són servîe?

- Sacranón... ma no l’é sucèsso nìnte...! Belinón che no són âtro! E òua o pàreco o me daiâ inderê e mæ palànche?

- Òh! Segnô, són ancón chi... òua che-e cöse me vàn bén a saiâ ’n’âtra vìtta! Sciàlla, sciàlla...

- Stanéutte t’ê stæto ’n canpión... bezeugnéiva che tùtte e néutte foîsan l’ùrtima...

- (quéllo ch’o s’é amasòu o no l’à dîto nìnte...)

ànno 1015

Insémme a Zêna, cóntra i Saracìn gh’êa Pîza ascì. Sta çitæ toscànn-a, in sciâ fôxe de l’Àrno, a l’àiva fæto lê ascì do mâ a sò raxón de vìtta. A l’à ’na flòtta poténte e i sò mainæ són âtretànto brâvi e valorôxi. Pò-u moménto fra-e dôe çitæ gh’é di acòrdi ma, cómme vediêmo, no pasiâ goæi che finiàn pe ratelâ... ratelâ, se fa pe dî, perchè a saiâ ’na goæra lónga, fêa e con tànto sàngoe spantegòu... Intànto, gràçie a ’na concesción da Sànta Sêde, pe-i mériti de dôe çitæ inta lòtta cóntra i piràtti mosulmén, Zêna a s’é vìsta asegnâ a Còrsega e Pîza a Sardégna. Avéi o govèrno de quélle îzoe l’êa asæ inportànte pe-i tràfeghi comerciâli de dôe çitæ.

L’aleànsa tra Pîza e Zêna inti ànni pasæ a l’é stæta mìssa a dûa prêuva da-o contìnoo intisâse pe quèsta ò pe quélla raxón. Inte l’ànno 1021, i Pizén acûzan i Zenéixi d’êsise tegnûo ’n tezöo ch’o dovéiva in càngio êse spartîo. Inte l’ànno 1060, i Zenéixi pòrtan o sò agiùtto a ’n véscovo in Sardégna perché i Pizén l’òpriméivan. Se dîxe che ghe ségge stæta ’na batàggia tra bàrchi de dôe çitæ ma fòscia êan sôlo bàrchi privæ che difendéivan i sò comèrci. Inte l’ànno 1066 contìnoan i scóntri tra mercànti Pizén e Zenéixi in Sardégna. Ma l’é segûo che da òua in pöi e dôe çitæ no dêvan ciù sôlo dâ a ménte a-i Saracìn, ma avardâse ascì l’unn-a da l’âtra. E a Sardégna e a Còrsega són a càoza iniçiâle da goæra... ma derê gh’é ascì i interèsci comerciâli into Levante dónde e dôe poténse gh’àn rapòrti co-î Àrabi asæ prìmma de Croxæ. A goæra tra e dôe çitæ a saiâ sangoinôza e lónga quæxi çentosetant’ànni.

ànno 1096

O pàppa Urbâno II o cònvoca a Clermont-Ferrand, in Frànsa, in Concìlio dónde tra e âtre cöse vêgne bandîa a Prìmma Croxâ e a-i sordàtti che ghe parteçipiàn ghe vêgne dæta a crôxe róssa in cànpo giànco cómme inségna. Quésta a l’é a raxón perché l’inségna de Zêna a l’é apónto a crôxe róssa in cànpo giànco. Perché Zêna a l’à avûo in ròllo asæ inportànte inte st’afâre chi.

Dôe paròlle in scê Croxæ... ma pròpio dôe. Chi veu aprofondî o peu trovâ mùggi de lìbbri asæ ciù conplêti... In Palestìnn-a i infedêli ò sæ i mosulmén, òcupan Geruzalèmme e sto fæto chi o l’à dôe consegoénse: prìmmo che i pòsti sànti di Crestién (spécce o Sànto Sepórto) són inte de màn sacrìleghe e nisciùn crestiàn o peu andâghe in pelegrinàggio; segóndo che da quélle pàrte i comèrci e i tràfeghi són lô ascì inte mæxime màn... sacrìleghe! No sôlo, i mosulmén són ‘na poténsa in sciô mâ e sto fæto chi o da bén bén fastìdio a quélla pàrte d’Eoröpa ch’a s’avànsa in sciô Mediterànio e ch’a se védde inpedî i comèrci. Se ripête quéllo che l’êa za sucèsso tra Rómma e Cartàgine... ma inte goære pùniche de sâcro no gh’êa nìnte. E coscì se pensòu bén de métte fìn a sto stâto de cöse. E vò-u lì e Croxæ!

Da l’ànno 1097 a l’ànno 1101... tànto a l’é duâ a Prìmma Croxâ.

Bandîa inte l’ànno 1096 a Clermont-Ferrand, gh’é vosciûo ’n ànno pe preparâla e òrganizâla. Zêna a l’êa l’ùnica ch’a poéiva armâ ’na flòtta pe portâ i sordàtti in Palestìnn-a. Coscì, pe difónde o dexidêio do pàppa, són vegnûi chi doî véscovi che, in Sàn Scî, àn infiamòu o pòpolo co-i sò proclàmmi. Tànti Zenéixi àn vìsto che inte ’n’inpréiza coscì gh’êa da goagnâghe no sôlo personalménte ma da ’n pónto de vìsta di comèrci ascì e coscì in bén bén àn abrasòu... a caóza.

’Na flòtta de dôzze bàrchi a-o comàndo do Gofrêdo de Bogión a pàssa o Bòsforo. Vêgnan conquistæ e çitæ de Nicêa, Antiochiétta, Tàscio e Mâmìstra. O Bogión o va a-asediâ Antiòchia ma sénsa riêscî a fâla càzze. Quand’o stâva p’abandonâ l’inpréiza, són arivæ a sarvâlo fòrse frésche da Zêna. Antiòchia a l’é stæta conquistâ e o sachézzo o l’é stæto fêo e terìbile.

I Zenéixi se ne són tornæ a câza co-in gròsso botìn. Into pasâ da Mira (Àzia Minô) àn atrovòu e çénie do Sàn Gianbatìsta ch’àn trasportòu a Zêna dónde són stæte mìsse into Dòmmo (ànno 1098).

Co-e çénie do sànto són arivæ ascì e notìçie di gròsci botìn... perdón, mi voéiva dî... e notìçie che i Croxæ prosegoîvan l’inpréiza da Antiòchia a Geruzalèmme. Alôa o Ghigèrmo Enbrìaco (Inbriægo...?!), dîto o Tésta de Màggio, con sò fræ Prìmmo de Castéllo o l’à armòu ’na flòtta p’andâ in pitin a védde cöse se dîva da quélle pàrte. Pe no êse aciapòu da-a flòtta de l’inperatô grêgo, l’Aléscio, o Ghigèrmo o s’é rifugiòu a Giàffa ch’a l’é ’na çitæ a quæxi 40 chilòmetri da Geruzalèmme. L’Enbrìaco o l’à pensòu che no l’êa o câxo de conbàtte cóntra ’na flòtta ciù fòrte. Alôa o l’à fæto sbarcâ tùtto quéllo che l’êa poscìbile, o l’à abandonòu i bàrchi dòppo avéighe levòu tùtto o legnàmme ch’o ghe poéiva servî e, a-a spedîa, o l’é andæto con tùtto o sò ezército a Geruzalèmme. Cómme into câxo de Antiòchia, chi ascì i croxæ êan a-o pónto de molâ tùtto e l’agiùtto de l’Enbrìaco o l’é stæto a mànna da-o çê. Ma i asediæ no gh’àivan nisciùnn-a intençión de cêde e o masâcro o continoâva. Alôa l’Enbrìaco, co-o legnàmme di bàrchi e di bòschi tùtto in gîo, o l’à fæto costroî ‘na tôre d’asédio. I Tùrchi no són riêscîi a inpedîne l’ûzo perché a l’êa fàçile da smontâ pe trasportâla dond’a servîva. O fæto o l’é çitòu da-o Tàscio inta sò La Gerusalemme Liberata:

                          Canto diciottesimo – ott. 42 – 43

ott. 42...

ed era questi (L’Enbrìaco) in tra i più industri
ingegni ne’ meccanici ordigni uom senza pari;
e cento seco avea fabri minori,
di ciò ch’egli disegna esecutori.

ott. 43...

Costui (l’Enbrìaco) non solo incominciò a comporre
catapulte, baliste ed arièti,
onde a le mura le difese tôrre
possa, e spezzar le sode alte pareti;
ma fece opra maggior, mirabil torre,
ch’entro di pin tessuta era e d’abeti,
e ne le cuoia avvolto ha quel di fuore,
per ischermirsi da lanciato ardore.

E o poêta o contìnoa descrivéndo o fonçionaménto da tôre. Me són permìsso de fâ a çitaçión sôlo pe dî inte quæ conscideraçión e stìmma êan tegnûi i “méistri d’àscia” zenéixi.

E in sciâ fìn, a-i 15 de lùggio de l’ànno 1099, gràçie a sta tôre arenbâ a-e sò miâge, Geruzalèmme a càzze inte màn di Croxæ. Fæto ‘n gròsso botìn (cómme d’ûzo), i doî fræ tornàn a Zêna. O Ghigèrmo o vêgne mìsso a càppo de ’na flòtta de 26 bàrchi e o pàrte tórna pe portâ socórso a-o Bogión ch’o l’êa in dificoltæ. Inte l’ànno 1101 o l’arîva a Laodiçêa e o vêgne a savéi chò-u Bogión o l’é mòrto. Alôa o va in agiùtto do fræ ciù picìn de quésto, o Bardovìn e o ghe dà ’na màn a conquistâ tórna a corónn-a de Geruzalèmme. A sto pónto chi se dirìzan in sce Tîo ma s’atrêuvan davànti a flòtta grêga. O scóntro o ne se peu evitâ... ma comm’a l’é, comm’a no l’é, pâ che tùtto o finìsce co-în acòrdo tra l’Aléscio e i Zenéixi che ghe goâgnàn asæ privilêgi econòmichi e comerciâli. I Zenéixi vàn a conquistâ Cezarêa. E quànde tórnan a Zêna pòrtan, insémme a-o sòlito rìcco botìn, o Sâcro Baçî, ’na spécce de grilétto a sêi canti, de smeràldo (quésto sò-u crédan tùtti scìnn-a quànde no s’é scovèrto ch’o l’êa sôlo de véddro vèrde), dónde a lezénda a veu chò-u Segnô o gh’à mangiòu o bæ inte l’ùrtima çénn-a. O Napolión, ch’o gh’àiva ’n gùsto speciâle pe portâse vîa a röba bèlla da-i pàixi ch’o conquistâva, o l’à portòu o Baçî a Parìggi. O saiâ restitoîo a Zêna dêx’ànni dòppo... rótto. O tòcco che mànca o l’é ancón a-o Louvre. Chi da niâtri o l’é costodîo into tezöo da Catedrâle de Sàn Loénso. E coscì finìsce a Prìmma Croxâ che, pàssa o botìn personâle di vàrri conbaténti, a l’à dæto a Zêna asæ vantàggi econòmichi e comerciâli. Òua Zêna a gh’à into Levànte tànte bâze che són o prinçipio da sò poténsa e da sò fòrsa in sciô mâ. Co-a Croxâ sémmo corîi in pitìn avànti; agiæ paçiénsa ma òua dovémmo tornâ in pitìn inderê.

o Sâcro Baçî

E contìnoe goære pe difénde a çitæ cóntra e invaxoìn e e incurscioìn nemîghe àivan creòu in stâto de desâxo inta vìtta pùblica e privâ. Atórno a l’ànno 1000 a çitæ, sfornîa da ciàssa principâle rexidénsa de l’aotoritæ pùblica, a dimostrâva con l’architetûa ascì, co-o garbùggio de caróggi e ciasétte, l’existénsa de divèrse zöne de potêre creæ da diferénti famìgge.

Ma into sécolo X s’êan za formæ de asociaçioìn de mainæ e de mercànti, ciamæ «Conpàgne» ch’àivan costréito a nobiltæ feodâle a zuâ fedeltæ a-a «Compagna Communis», a seménsa de ‘na vêa Çitæ, e a çèrne a «rexidénsa» drénto a-e miâge. E Conpàgne, chi-â fìn do X sécolo identificâvan i èutto ciù inportànti quartê da çitæ, elezéivan di «comiti» (capitàgni), dòppo diventæ «cònsoli», che êan into mæximo ténpo governatoî, generâli e giùdiçi. Tànto pe capî mêgio a nòstra çitæ inte quélli ànni diêmo quæ êan e èutto Conpàgne (scrîte inte l’órdine cómme són mìssi i stémmi):

Portanêuva, a zöna da Madænn-a; Sàn Loénso, a localitæ do Dòmmo; Ciàssa Lónga, S. Donòu e a contrâ di Giustinién; Macagnànn-a, ch’a l’ocupâva o træto da S. Anbrêuxo a-o Caniòu; Sozéia; Pòrta, ò sæ Bànchi; Castéllo, apónto a zöna con quéllo nómme; Bórgo, l’atoâle Stràdda de Pré.

ànno 1099

O cronìsta Càfao (1080 ò 1081 – 1164) inti sò Annales o dîxe ch’a-i 2 de frevâ l’é stæto elètto sêi cónsoli. Quésti són i prìmmi Retoî do govèrno da çitæ intànto chi-â flòtta e l’ezèrcito són a conbàtte in Palestìnn-a. Ma a dæta do prinçìpio do Consolâto e da Conpàgna o l’é ‘n mistêro pi-â brùtta abitùdine di Zenéixi (e no sólo...) de no scrîve, de no lasciâ notìçie ùtili.

da l’ànno 1101 a l’ànno 1200

ànno 1102

Tra i quàttro cónsoli elètti quell’ànno ghe n’é un da famìggia di Spìnoa che, co-a famìggia di Döia, són do partîo ghibelìn ò sæ a favô de l’inperatô. E gh’aviàn cóntra i Fiéschi e i Grimâdi che són goèrfi ò sæ a favô do pàppa. Ghibelìn, da Waibling çitæ di Hohenstaufen. Goèrfi, da Welfen çitæ di Dùcchi de Bavêa.

ànno 1120

Comm’émmo za vìsto Pîza e Zêna êan aleæ quànde gh’êa da fa l’interésse da Sànta Sêde. Ma fêua da quésto, tùtte e òcaxoìn êan bónn-e pe dâsele de sànta raxón. Za da l’ànno 1021 e dôe flòtte êan de lóngo a-i færi cùrti. Ma inte st’ànno chi gh’é fòscia o prìmmo atàcco sério, se voêmo dî coscì. ’N’armâ zenéize a l’atàcca i Pizén a-a Bócca d’Àrno. Vêgnan liberæ tànti prexonê zenéixi. Da li a ’n pitìn Zêna a l’efètoa ’n âtro atàcco e Pîza a dêve rinonçiâ a-e sò pretéize in sciâ Còrsega.

ànno 1122

Âtra batàggia inte ægoe de Pîza, vixìn a l’îzoa da Gorgónn-a. I Zenéixi gh’àn a mêgio e fàn tànti prexonê. Ma Pîza ascì a fa di prexonê. E i prexonê de l’unn-a e de l’âtra pàrte no si-â pàsan goæi bén inte màn di nemîxi.

ànno 1126

A goæra a contìnoa. I Zenéixi pìgian Vortæra, Livórno e Ciongìn. Asédian Pîza e a costrénzan a-a réiza. O pàppa Inocénso II o se métte de mêzo e o l’inpónn-e a pâxe tra e dôe çitæ. Lê o e veu in pâxe pe poéile dêuviâ cóntra i piràtti saracìn.

ànno 1128

Con tùtta probabilitæ coménsan st’ànno chi i travàggi pe tiâ sciù a Lantèrna. Se parla pi-â prìmma vòtta do Meu Vêgio e da necescitæ d’alongâlo.

Dôe paròlle in sce sto scìnbolo de Zêna: a Lantèrna.

In sciô Cô de Fâ se decìdde de costroî ‘na tôre a-o pòsto di fêughi che vegnîvan açéixi pe segnalâ a prezénsa di schéuggi. A lezénda a veu chò-u costrutô o ségge stæto caciòu zu da-a çìmma, dòppo che són finîi i travàggi, perché o no l’andésse a fâ quarcösa de pægio da ’n’âtra pàrte. I malìgni dîxan in càngio, che l’àgian caciòu zu pe no pagâlo. In çìmma da tôre, inte de gàgge de færo, vegnîvan açéixi di falò che se vedéivan da distànte. A-o fonçionaménto de sto scistêma de segnalaçión contriboîvan tùtti quélli che dêuviâvan o pòrto e che in ciù pagâvan in contribûto pò-u conbostìbile.

a Lantèrna de Zêna... co-i tréi cànti

A Lantèrna a l’êa ascì o pónto de fòrsa do scistêma de diféiza da çitæ e do pòrto. In sciô câo de Prementón, dîto dòppo de Sàn Benìgno o do Fâ, gh’êa za ’na fortéssa româna ch’a l’invigilâva in sciô mâ e in sce l’Aorélia. Chéita Rómma, a fortéssa a l’à continoòu a sò fonçión. Pe decrétto di Cónsoli inte l’ànno 1128 ghe fâva a goàrdia òmmi di contórni de Zêna. A tôre a l’àiva ascì a fonçión d’anonçiâ l’arîvo di bàrchi sospètti, denonçiæ de néutte con di fêughi, de giórno co-in scistêma de bandêe. Sôlo inte l’ànno 1320 o conbostìbile o l’é pasòu da-e légne e da-e fascìnn-e a-o petròlio. Dòppo l’è arivòu l’eletricitæ. S’a poêse parlâ, a Lantèrna a ghe n’aviæ cöse da contâ! A n’à vìsto de tùtti i coî. Lòtte tra Goèrfi e Ghibelìn. O Loîgi II, rè de Frànsa o gh’à fæto costroî tùtto in gîo ’na fortéssa, a Brìlla, che i zenéixi àn dòppo caciòu zu insémme a mêza Lantèrna ascì. “Mêza tôre” o l’à definîa o Giustinién. A sò fórma atoâle a l’é da meitæ do Çinqueçénto, quànde in çìmma gh’é stæta mìssa a baléuistra. E, da bónn-a zenéize, a l’à rexistîo a-o bonbardaménto do rè Sô (o Loîgi XIV) do 1684, a-i conbatiménti de l’ànno 1746 (Portöia, o Balìlla...) e in sciâ fìn a-i bonbardaménti da-o mâ e da-o çê de l’ùrtima goæra. E ’na vòtta i figeu reçitâvan: a Lànterna de Zêna, a l’é fæta a trèi cànti... perché a se peu amiâ da ògni pónto da çitæ ma o quàrto cànto o no se védde mâi...

ànno 1129

’N’âtra pontâ da goæra tra Zêna e Pîza. Con 16 galêe i nòstri mainæ insêgoan ’na flòtta pizànn-a scìnn-a-a Mescìnn-a. Chi i nòstri nemîxi vêgnan agiutæ da-i Pizén che vîvan in çitæ ma no pêuan fâ nìnte cóntra i ciù fòrti Zenéixi che i scóran da-a çitæ. Ma a-o rè de Sicìlia, o Rugê II, a no ghe va zu sta sciortîa di Zenéixi e o i costrénze a pagâghe i dànni e a restitoî o botìn.

ànno 1133

Co-îna Bólla do Pàppa Inocénso II (20 de màrso) Zêna a divénta sêde de ’n arçivescovâto e sto fæto chi o ghe daiâ o permìsso de elézze i véscovi.

ànno 1134

O Meu Vêgio o l’é stæto prolongòu e vêgnan demolîi i pâpêti pe poéi portâ i bàrchi in sécca. Per protézze Sotorîva da-i mòuxi se ûzan töe de légno che són mìsse, quànde sèrvan, inte de scanalatûe fæte apòsta inti pilastræ. P’avéi e palànche pe-i travàggi necesâi a-o Meu, ògni zenéize ch’o l’òrmézza in pòrto pe raxoìn comerciâli o dêve pagâ 12 frànchi e chi pòrta da sâ o dêve versâne ’na mìnn-a (116,53 lîtri). Pàlanche, de lóngo palànche: I Ebrêi són òbligæ a pagâ ’na tàscia ch’a sèrve pe tegnî inluminòu l’artâ de Sàn Loénso into dòmmo

ànno 1137

“Se no ti stæ brâvo, vêgne o Gàtto Maimón...” Quànti, a-o mànco ’na vòtta inta sò vìtta de figeu, sò-u saiàn sentîo dî...; Gaito Maimone o l’êa o nómme co-o quæ vegnîva ciamòu o piràtta saracìn Mohammed Ibn Meimunin, un di signôri d’Almerîa ch’o dâva bén bén do fî da tòrçe a-i bàrchi zenéixi e no sôlo a-i bàrchi. O l’êa asæ fêo e l’é pe quéllo chò-u sò nómme o l’êa scinònimo de castîgamàtti. Inte st’ànno chi i Zenéixi àn provòu tànte vòtte a-aciapâlo ma sénsa riêscîghe.

ànno 1139

Dæto che gjâva pöca monæa, l’êa difìçile poéi efetoâ i pagaménti. Adreitûa se pagâva co-o péivie. Co-in decrétto inperiâle emanòu da l’inperatô Corâdo II inte l’ànno 1138, a Zêna ghe vêgne concèsso o dirìtto de bàtte monæa. A prìmma sécca a l’é da-arénte a-a catedrâle de Sàn Loénso. In scê monæe ghe vêgne scrîto Conradus rex Romanorum e sta scrîta chi a gh’arestiâ scìnn-a a l’ànno 1637...: o perché o vediêmo ciù in la.

ànno 1147

O problêma de Almerîa, sêde di piràtti saracìn o dovéiva êse risòlto pe liberâ o mâ da quéllo perìcolo. A flòtta zenéize a se métte a-aspêtâ l’agiùtto do rè Arfónso de Spàgna. Dòppo asæ tentatîvi sénsa riêscî a pigiâla, a çitæ a vêgne asediâ. Ma i Zenéixi vêgnan a savéi che l’Arfónso o sta tratàndo co-i nemîxi. Alôa vàn a l’asâto da sôli con quæxi 12.000 òmmi e inte træ ôe de batàggia pìgian a çitæ. O sachézzo o l’é spaventôzo. 20.000 saracìn vêgnan amasæ, 10.000 tra dònne e figeu són portæ a Zêna pe êse vendûi cómme scciâvi... scì, êi capîo bén, pe êse vendûi cómme scciâvi! I nòstri vêgi! quànde se tratâva de palànche no stâvan mîga a-andâ pò-u sotî...! E dòppo a l’êa ’na cösa che fâvan tùtti...

Tànto pi-â precixón, coménsa st’ànno chi a segónda Croxâ vosciûa da Sàn Benàrdo. Gh’àn pigiòu pàrte o Loîgi VII e o Corâdo III fìggio do Federîgo I. A l’é duâ tréi ànni e a l’é finîa inte ’na bólla de savón. Zêna a no gh’à pigiòu pàrte perché sta spediçión chi a contrastâva co-i sò interésci da quélle pàrte.

ànno 1148

O régno de Granàdda o l’êa inte màn di Saracìn. Tortôza a l’é a capitâle. Inte l’àrmâ crestiànn-a, formâ da spagnòlli, ingléixi, fiamìnghi, françéixi, tedéschi, gh’é i Zenéixi ascì. E són pròpio quésti che vàn a intisâ i mosulmén. A batàggia, comò-u sòlito a l’é dûa e fêa con tànti mòrti da tùtte e dôe e pàrte. I cónsoli dêvan òrdinâ a-i sordàtti de conbàtte sôlo se lô ghe daiàn o permìsso. I crestién dàn 40 giórni de ténpo a-i nemîxi p’aréndise. E 40 giórni dòppo i asediæ s’aréndan. Ma o botìn sta vòtta chi o no l’é goæi rìcco. O régno de Granàdda o no l’exìste ciù.

ànno 1149

L’inpréiza de Tortôza, insémme a-i ònoî a l’à portòu ascì ‘n débito chò-u Comùn o no l’é in gràddo de pagâ. Se pàrla de 15.000 frànchi. No indoviniéi mâi cös’àn fæto i cónsoli!

“Àn mìsso de tàsce...!”.

Cómme diâo éi fæto a indovinâ? No sôlo ma àn dovûo cêde a di privæ i dirìtti de rîva, de scâ, do dàçio in sce l’öo... e àn dovûo vénde a sò pàrte de Tortôza a-o cónte de Barçelónn-a.

ànno 1154

E chi te spónta òua?

O Federîgo II de Hohenstaufen dîto o Barbaróssa. Ghibelìn da-a tésta a-i pê, o se conscìdera l’erêde do Càrlo Mâgno e o l’aspîra a-o dominium mundi (un coscì o ghe mancâva..., n’æ? ògni tànto inte sto móndo t’arîva de lóngo Un ch’o veu êse padrón do móndo... e i pòpoli ne fàn e spéize...).

O Barbaróssa o métte i éuggi in sce l’Itàlia dónde o scistêma feodâle o l’é in dificoltæ. Cómme lògico o çerca di aleæ. O capìsce l’inpòrtansa de ’n pòrto cómme quéllo de Zêna e o-o veu da-a sò pàrte; coscì, a-i anbasciatôî mandæ da Zêna, o no domànda a sotomisción da çitæ ma a sò amiciçia. Zêna a l’açétta perché a spêra d’avéi di vàntaggi da st’amicìçia chi. Ma pe no savéi ni lêze ni scrîve vêgne dæto o vîa a-i travàggi pe rinforsâ e miâge. E són rinforsæ ascì e vêge fortésse de Ötàggio, Fiacón, Parödi e Pòrtovénere...

“Ti o sæ comm’a l’é? no se sa mâi... manimàn...!”

ànno 1162

L’é za in pitìn che no se pàrla ciù de Pîza...!

A Costantinòpoli dötréi manénti pizén, agiutæ da di Veneçién e da di Grêghi sachézan e brûxan a colònia zenéize e amàsan o fìggio de l’Ötón Rùffo. Zêna a diciâra sùbito goæra a Pîza. ’Na flòtta de èutto galêe a l’atàcca o pòrto de Pîza: vêgne caciâ zu a tôre do Magnâle e bruxæ tànti bàrchi nemîxi. O mæximo Ötón Rùffo, a-o comàndo de quàttro galêe o catûra dötréi bàrchi pizén e, pe vendicâ o fìggio, o fa amasâ tùtti i ofiçiâli di bàrchi. Ghe veu l’intervénto do Barbaróssa pe firmâ ’na trégoa.

E o mæximo Barbaróssa, a-i 9 de zùgno, o fìrma ’n pàtto con Zêna (Donatio Federici) ch’a l’otêgne coscì d‘avéi aotoritæ in scé tùtta a Ligùria, da Pòrtovénere scìnn-a Mónego e sénsa l’òbligo de pagâ e tàsce a l’inperatô. Zêna òua a l’é ’n Stâto.

E inte quéllo perîodo coménsan i travàggi, a-o de la da Pòrta di Vàcca, da Dàrsena (da l’àrabo Där-as-sinä-a, câza de travàggio. Da-o zenéize, a paròlla a l’é dòppo pasâ a l’italiàn).

E lòtte, e goære tra e vàrie façioìn àn de lóngo fæto pàrte da vìtta da çitæ. E són de lóngo stæte provocæ da interèsci ligæ a-i comèrci e a-i tràfeghi. Ma òua o potêre de Zêna o l’é aomentòu e inte bêghe çitadìnn-e intervêgne fòrse e interèsci foestê ascì. E famìgge de Zêna, lô ascì spartîe tra Goèrfi e Ghibelìn, diféndan interésci che non són pròpio de Zêna. E goære, e conzûe, i intrîghi pò-u contòllo da çitæ són cöse de tùtti i giórni e andiàn avànti per ciù de duxent’ànni co-i sòliti mòrti, con l’ezìlio pe chi pèrde, co-e vengànse quànde chi à pèrso ’na vòtta o vìnse a vòtta dòppo. In sciâ fìn in perîodo dolorôzo pe tùtti.

ànno 1164

O l’é ’n ànno de conzûe, façioìn con asâti, asascinaménti, ladronìssi, rapìnn-e, incéndi dapertùtto ò sæ inta çitæ cómme inte canpàgne dónde e famìgge zenéixi gh’àn tære e castélli. A seténbre vêgne asascinòu o cónsole Merchiòrre Da Vòtta. Pe çercâ de métte in pitìn de pâxe dêve intervegnî l’arçivéscovo Ûgo.

ànno 1165

I scóntri con Pîza són de lóngo ciù spéssi. I Pizén atàcan in Sardégna. A l’Axinâra s’inpadronìscian de ’n bàrco naofragòu e pòrtan a Pîza mèrci e equipàggio, naturalménte quésto prexonê. Inti incóntri dòppo pe scistemâ sta questión chi intervêgne o Barbaróssa ch’o da o govèrno de l’îzoa a-i Pizén che ghe dàn in càngio 13.000 lîe d’öo. O Barbaróssa o s’ascòrda d’avéine pigiòu 4000 da-i Zenéixi. Dapertùtto gh’é scóntri tra e dôe Repùbliche. I Pizén distrùzan Arbénga. O Scimón Döia o l’atàcca e o distrùzze Vernàssa. I Pizén atàcan Pòrtovénere... insómma êan bòtte da òrbi dapertùtto.

ànno 1173

Vêgne dæto o permìsso a-a famìggia di Strìgiapòrco de tiâ sciù a gêxa de Sàn Màrco inta zöna do Meu Vêgio.

ànno 1186

A Repùblica tra ‘n scóntro co-i Pizén e ’n acórdo con sto inperatô ò quéllo pàppa a no s’ascòrda che inta çitæ gh’é bezéugno d’órdine e de régole pe chi ghe vîve. Inte st’ànno chi vêgnan delimitæ e mezûe de tréi mercoéi asæ atîvi e frequentæ da mercànti piaxentìn, pizén (scì, pròpio Pizén...!), de Lùcca e de Firénse. I tréi mercoéi són quèllo de Sàn Zòrzo, quéllo de Sozéia e quéllo de Sàn Pê da Pòrta. A l’é de st’ànno chi ascì a registraçión e l’individoaçión de tùtti i palàçi pùblici e privæ. In pràtica vêgne disegnâ a çitæ e, se peu dî che nàsce chi o prìmmo cadàstro.

ànno 1189

Geruzalèmme a l’é tórna chéita inte màn di mosulmén. Pàrte a III Croxâ a-a quæ pìgian pàrte o rè Filìppo de Frànsa e o Ricàrdo I d’Inghiltæra (o Cheu de Lión). Quésti pàsan da Zêna dónde a-e sò flòtte se gh’azónzan tànti bàrchi zenéixi càreghi de pelegrìn e de sordàtti. Zêna a ghe goâgna a libertæ de comércio inte çitæ de Antiòchia e Laodiçêa. ...nìnte pe nìnte!

ànno 1191

Con l’intençión de fâ smétte e goære e e lòtte civîli, i Zenéixi vàn a çercâ scìnn-a Bréscia un a-o quæ ghe vêgne dæta a càrega de Poistæ, o prìmmo inta stöia de Zêna. O sò nómme o l’é Manegoldo di Tetocio ch’o çèrca sùbito de métte órdine in çitæ. Con lê colàboran èutto cónsoli. O se distìngoe pi-â sò capaçitæ diplomàtica. O lasciâ a sò càrega l’ànno dòppo tra-e ciocâte di zenéixi.

ànno 1198

Vêgnan fæti arivâ da-a Normandîa méistri e architétti pe fâ ’na nêuva faciâta e scistemâ l’intèrno da Catedrâle de Sàn Loénso.

Òua voî no stæ a pensâ che quànde no gh’êa ’na batàggia ò ’n scóntro in sciô mâ, a Zêna se ne stésan co-e màn in màn, in sciâ spiâgia, in fàccia a-o schéuggio Canpànn-a, a pigià o sô... A no l’êa coscì pe nìnte...! Pe poéi comerciâ co-i pàixi a-o de là di mónti, in scê Rivée, in sciâ cianûa, ghe voéiva che-e stràdde foîsan a-o segûo. I Scignôri padroìn di teritöi in scê Rivêe e de l’Otrazôvo desturbâvan o scistêma de comunicaçioìn de Zêna : coscì bezeugnâva poéi controlâ asæ bén tùtto o teritöio e pigiâ e mezûe cóntra sti scignoròtti; mezûe che vàn da-a conquìsta co-a fòrsa a l’acàtto con dinæ de tære e de localitæ interesæ. Vò-u li dötréi fæti: ànno 1109, i Zenéixi acàtan o bórgo de Vesàn e s’inposésan de Pòrtovénere pe deuviâlo cómme bâze pe-e operaçioìn cóntra Pîza. ànno 1113, i cónsoli dàn o vîa a-a costruçión de ’na fortéssa (o Castrum) a Pòrtovénere. ànno 1121, són òcupæ Fiacón, Mondàsco, Ciapìn e Prîa Bisciæa. Into mæximo ànno vêgne acàtòu o castéllo de Ötàggio pe poéi avéi o contròllo in scia Stràdda de Postùmia ch’a l’unîva Zêna con l’Adriàtico pasàndo pe Piaxénsa, Cremónn-a, Verónn-a e Vicénsa.

ànno 1128, pìgiàn Montâto vixìn a Tortónn-a e in Rivêa ezéntan i Signôri de Lavàgna da dovéighe pagâ ’n contribûto. Quésto ascì o l’êa in mòddo pe tegnîse boìn i vexìn.

ànno 1130, vêgne costroîa ’na fortéssa a Sanrémmo dòppo che ’na protèsta di Matuçién a l’é sedâ co-a fòrsa.

ànno 1135, vêgne stréita ’n’aleànsa con Nêuve e Pavîa cóntra i Signôri de Tortónn-a.

ànno 1138, i Cónti de Lavàgna zûan fedeltæ a Zêna (vìsto che l’é servîo levâghe a tàsce...?).

ànno 1140, Vintimìggia a l’é pigiâ co-a fòrsa e o Cónte Òbèrto o dêve zuâ fedeltæ a-i nêuvi padroìn.

ànno 1141, inta Rivêa de Levànte vêgne conquistòu o bórgo d’Amêgia.

ànno 1153, Zêna a strénze ’n pàtto co-a çitæ de Pontrémoli p’avéi garantîa a seguéssa de stràdde. A Lunigiànn-a a pàssa coscì sott’a-o contròllo di Zenéixi.

ànno 1156, l’aotoritæ de Zêna a l’arîva scin’a-e fôxi do Mâgra.

ànno 1177, Ötón Goæra, Cónte de Vintimìggia, o zûa fedeltæ a-a Repùblica e o ghe regàlla Rocabrùnn-a, Gòrbio, Poipìn, Pénna, Buzànn-a e Dôsàiga.

ànno 1179, Zêna a l’inpónn-e a Arbénga de no costroî bàrchi pe âtri stâti ò çitæ, spécce pe Pîza.

ànno 1192, Zêna a l’acàtta Mónego.

ànno 1196, i marchéixi de Gâvi asâtan dötréi mercànti zenéixi e ghe pòrtan vîa e mercançîe. O Poistæ milanéize Drudo Marcellino o màrcia de persónn-a cóntra Gâvi. O ricùpera quæxi tùtto o botìn. Dòppo a va a Carêuxo e o càccia zu o castéllo.

ànno 1198, o marchéize Goîdo o çèrca de pigiâ tórna Gâvi. Zêna a côre la e, dòppo avéi fortificòu o castéllo, a prosêgoe e a pìggia o castéllo de Saravàlle scorìndo i Tortonéixi. Cómme poéi védde, pe mâ ò pe tæra che ségge, ghe n’àivan da càrne a-o fêugo... i nòstri câi antîghi!

da l’ànno 1201 a l’ànno 1300

Inte sto sécolo ascì contìnoa a polìtica de contròllo in scî teritöi da Rivêa e de l’Oltrezôvo. No staiêmo li a contâve tùtte e manéuvre, i pàtti, i acòrdi tra-a Repùblica e i Signôri di contórni. Ne parliêmo sôlo quànde o fæto o l’é particolarménte inportànte. Sedónca no a finìmmo ciù...

ànno 1201

Finìsce a goæra inta Rivêa de Ponénte: Vintimìggia a l’é sotomìssa a Zêna con l’òbligo de domandâ perdón e zuâ fedeltæ. Stæ a sentî e condiçioìn: - A génte de Vintimìggia a dêve prezentâse, descâsa, co-e crôxe in màn e domandâ perdón e zuâ fedeltæ - Mîga mâ in fæto de “generoxitæ”: no bastâva vìnçe..., a sotomisción a dovéiva êse conplêta e umiliànte!

ànno 1203

Pàrte a quàrta Croxâ vosciûa da-o pàppa Inocénso III e goîda da-i Veneçién a-o comàndo do Dûxe Enrico Dandolo. A l’é duâ tréi ànni e a l’à portòu a-a nàscita de l’Inpêro Latìn de Levànte. I Veneçién òcupàn Costantinòpoli. A Zêna, doî servitoî ferìscian o sò padrón, o Sorlión Péivie. A pagâli són i Da Vòtta. O Poistæ Guifredotto Grassello, milanéize, o l’òbliga e pàrte a zuâ òbediénsa a-e sò dispoxiçioìn.

ànno 1204

Sciracûza a l’êa stæta promìssa a Zêna da-o Rîco VI, fìggio do Barbaróssa in càngio de l’agiùtto avûo da-a Repùblica. Ma in realtæ a çitæ a l’êa stæta dæta a-i Pizén. A-i Pizén...? E gh’e mànchiéiva âtro...! da Zêna pàrte ’na flòtta goidâ da-o Alamàn da Còsta (famosus cursariorum princeps: l’é tùtto quéllo che se sa de lê) che lóngo o viâgio o l’incóntra âtri bàrchi zenéixi che s’unìscian a-a spediçión. Sciracûza a l’é diféiza da-o pizàn Ranieri di Manente ch’o rexìste pe sétte giórni prìmma de dovèi aréndise. Zêna a l’à òua o contròllo de tùtta a Sicìlia ch’a divénta ’n pónto d’apòggio pe-i comèrci co-o Levànte. O zenéize Lión Vetràn o s’inpadronìsce de l’îzoa de Corfù. A Zêna gh’interéssa Crêta ascì e a ne tratta a cesción co-o marchéize Bonifàçio do Monferòu. (’na paréntexi: ma amîæ in pitìn che ràzza de regîi: cös’o gh’ìntra un do Monferòu co-în’îzoa coscì lontànn-a? Va bén che pâ chi-â Crêta o vìn o ségge bón... Ma alôa e cöse andâvan coscì...!)

ànno 1207

L’îzoa de Corfù a càzze tórna inte màn di Veneçién che fàn inpicâ a l’èrbo de ’n bàrco o Lión Vetràn diciaràndo ch’o l’é ’n piràtta. Con sta scûza chi èvitan in conflìtto con Zêna... pe-i piràtti no gh’êa nisciùnn-a pietæ e Zêna a no poéiva pasâ pe unn-a ch’a difendéiva quélla ràzza de génte!

ànno 1208

L’îzoa de Crêta a l’é governâ, pe cónto de Zêna, da-o Rîco Pescòu. L’îzoa a l’êa stæta asegnâ a-i Veneçién da-o Bardovìn de Fiàndra. Quésti vàn a reclamâ quéllo che ritêgnan sò. O Pescòu o domànda l’agiùtto de Zêna ch’a mànda bàrchi, sordàtti e provixoìn. Inta batàggia vìnta da-i Zenéixi, vêgne fæto prexonê l’Enrico Dandolo ch’o l’é ferîo e o mêue dötréi giórni dòppo. O sò còrpo o vegnîa restitoîo a Venéçia.

Òua andémmo tórna ‘n pitìn de córsa:

Zêna a contìnoa a sò politìca d’espansción in scê Rivêe e inte l’Oltrezôvo. Zûan fedeltæ a-a Repùblica o Ghigèrmo de Lèrma, o marchéize Corâdo Malaspìnn-a. Craviâ ascì a zûa fedeltæ a Zêna e a s’inpégna a difénde i castélli de Gâvi, de Parödi e d’Ötàggio. Mànco a fâlo apòsta, Pîza a l’atàcca Pòrtovénere ma sénsa sucèsso. A-o de la do mâ, Crêta a tórna inte màn di Veneçién dòppo chò-u Rîco Pescòu o s’é aréizo. I Malaspìnn-a in càngio voriéivan dâ o castéllo de Begìn de Corvæa a Pîza ma Zêna a ghe fa cangiâ sùbito idêa... naturalménte co-a fòrsa. Intànto a Zêna arîvan i disperæ da “Croxâ di Figeu” goidæ da ’n fanàtico tedésco. Són alogiæ in Sàn Gioâne de Pré (a-a Coménda tànto pe capîse) dónde ghe stàn èutto giórni e dòppo vêgnan scorîi. De lóngo pe no savéi cöse fâ, i Pizén distùrban i tràfeghi marìtimi da Repùblica. Zêna a se prezénta co-îna flòtta davànti a-o pòrto de Pîza ma quésti se refùan de sciortî a conbàtte. Pe no pensâ chi-â Zêna se fésse sôlo comèrci e goære, saciæ che s’êa avèrta ’na schêua pe mostrâ a-i garsonétti o cantus firmus (cantus firmus, cànto fèrmo - a l’é stæta coscì ciamâ, inta pràtica polifònica, a melódia che, afidâ a ’na vôxe, ciù tàrdi dîta tenor, perché a tegnîva, a servîva de bâze a-o zêugo contrapontìstico de âtre vôxe... prìmma a l’êa dêuviâ sôlo inti cànti litùrgichi ma dòppo a l’ê pasâ ascì a-i cànti profâni...: o tenô di tralalêro, prezénpio!). E inte gêxe de Sàn Scî, de Sàn Loénso e de Sànta Màia de Vìgne gh’êa za ’n òrgano p’aconpagnâ a méssa. In çitæ sccéuppa ’na bæga tra e famìgge di Richêio e i Döia a-a quæ métan fìn i parénti mæximi de dôe famìgge. In càngio ’na contéiza tra i Pigneu e i Belomósto a finìsce into sàngoe.

ànno 1217

Finìsce st’ànno chi o govèrno di Cónsoli. D’òua in avànti a governâ a çitæ ghe saiâ sôlo ’n Poistæ foestê. O prìmmo o l’è ’n çèrto Oberto Boccafolli agiutòu da quàttro magistrâti lo ascì foestê. A l’é ’na trasformaçión ch’a tócca a giustìçia ascì. Da òua i giùdici no saiàn ciù di çitadìn ma de persónn-e a-o de sórva de pàrte. E o nêuvo govèrno o decìdde pe prìmma cösa d’armâ doî bàrchi e quàttro galêe.

In preparaçión da IV Croxâ, o pàppa Ònöio III o fa firmâ ’na pâxe tra Zêna e Venéçia pi-â durâta de dêx’ànni. Intànto in Palestìnn-a contìnoan i conbatimènti. I Croxæ asédian inutilménte Damiétta d’Egìtto. Sôlo l’arrivo di socórsi da Zêna o fa scì chi-â çitæ a càzze. O botìn o l’é grosso. Chi in Itàlia o Federîgo II, nêvo do Barbaróssa o contìnoa a polìtica do bàrba e, andàndo a Rómma p’êse incoronòu o domànda a Zêna d’aconpagnâlo. Ma i Zenéixi védan inte quell’invîto ’na domànda de sotomisción e se refûan d’andâ. Vintimìggia a se ribèlla e a vêgne asediâ da l’ezèrcito zenéize. Dòppo ’n ànno d’asédio, i Vintimigén domàndan a pâxe. I çitadìn vêgnan risparmiæ e a çitæ a paghiâ sôlo i dànni de goæra. Into Levànte, Zêna a l’òtêgne concescioìn da pàrte do Ybelin, scignôro de Beirut. Zêna a prémme p’arvîse ’na stràdda vèrso a cianûa co-i sòliti scistêmi: diplomaçîa e goære. E çitæ sùbito prìmma da cianûa, Tortónn-a (Dertónn-a) e Lusciàndria çèrcan de fermâla. E òperaçioìn se spartìscian in tànti epizòddi sénsa éxiti. Intervêgne l’inperatô Federîgo II a métte pâxe. In sciâ fìn Zêna, con òportùnn-e açioìn diplomàtiche, a l’òtêgne o pasàggio vèrso a cianûa.

ànno 1227

Poistæ st’ànno chi o l’é o Lazarino Gerardino Glandone, de Lùcca. Inte ’n moménto ch’o no l’é in çitæ, o Ghigèrmo De Mâi, sostegnûo da dötræ popolaçioìn di contórni, o l’òrganìzza ’na conzûa (coniurationem maximam et potentem) pe inpadronîse do govèrno da çitæ. O Poistæ o tórna de spréscia a Zêna e o cónvoca ’na rionión di sò fedêli p’ezaminâ a questión. O De Mâi o domànda de poéi parteçipâ ma a sò domànda a vêgne refuâ. O Poistæ o riêsce a sedâ a ribelión e o costrénze o De Mâi a fermâ i sò òmmi e a zuâ fedeltæ a-a Repùblica

ànno 1228

Inti acòrdi de pâxe con Lusciàndria l’êa prevìsto a distruçión do castéllo de Craviâ dónde Zêna, in contràsto co-i pàtti, a ghe têgne ’na goarnixón de sordàtti. O l’é o ranpìn che Lusciàndria a l’aspêtâva. A l’atàcca a çitadìnn-a. O poistæ Pirovano o côre in agiùtto da génte de Gâvi e o riêsce a métila in sàrvo. Ma o no peu inpedî che dòppo o castéllo de Craviâ o ségge caciòu zu insémme a quéllo de Lanêio ascì.

Ancón ’na corsétta: l’anbasciatô da Sànta Sêde, o Gofrêdo de Castigión, o vêgne a Zêna pe çercâ de portâ a çitæ da-a pàrte do pàppa cóntra l’inperatô Federîgo. L’éxito o l’é a nòmina de ’n Poistæ goèrfo, o Jacopo di Baldoino. Quésto o métte órdine inte régole che rezéivan a vìtta pùblica da çitæ e o crêa ’n lìbbro ùnico de dirìtto civîle. E nêuve régole rigoàrdan i scciâvi ascì e bén bén vêgnan afrancæ. Lusciàdria a çèrca spàçio into Monferòu ma Zêna, aleâ con Àsti, a fèrma e anbiçioìn di “mandrògni”. L’inperatô Fedrîgo, de lóngo con l’idêa de comandâ in Itàlia (i tedéschi ghe l’àn de lóngo avûa sta fisaçión – La Primavera in fior mena tedeschi pur come d’uso. Fan Pasqua i lurchi ne le lor tane e poi calano a valle... o réçita o Carducci), o diciâra ribèlli e çitæ ch’àn elètto ’n poistæ de ’na de çitæ da Lîga Lonbàrda. Zêna a l’é tra quéste e, avéndo cómme poistæ ’n milanéize, tâle Pietrasanta, a prométte “a pròscima vòtta ghe staiêmo ciù aténti” . Ma a pròscima vòtta, no voéndo cêde a-e inpoxiçioìn de l’inperatô vêgne confermâ l’eleçión do Pietrasanta. E o Fedrîgo, pe rapresàlia, o da órdine d’arestâ tùtti i Zenéixi che són into Régno e into Levànte e de sequestrâghe tùtta a sò röba. O govèrno da çitæ o decìdde pi-â neotralitæ ma d’êse prónto a diféndise in câxo d’atàcco. Arvìmmo ’na paréntexi... comerciâle. Maónn-a (da l’àrabo ma’una = agiùtto) = asociaçión aministratîva e aotònoma, garantîa da-o Comùn ò da-a Repùblica marènn-a pò-u finançiaménto de gròsse inpréize comerciâli (da-o Vocabolâio do Devoto-Oli) Va bén, ma cöse gh’ìntra sta cösa chi? A gh’ìntra perché inte l’ànno 1234 o govèrno da çitæ o l’é stæto costréito a domàndâ e palànche, pe finançiâ ’na spediçión a Cèota cóntra i mosulmén, a-i çitadìn ch’àn formòu ’na socjetæ d’armatoî pe métte insémme quànte ghe voéiva. A sta socjetæ gh’é stæto apónto dæto o nómme de Maónn-a. O crédito o l’êa garantîo da-o Stâto... poémmo dî ch’o l’é o prinçìpio do “débito pùblico”. A sta prìmma ne són segoîe de âtre (1374 e 1403). Mi ò dæto cómme àraba l’òrìgine da paròlla. Ma gh’é de âtre spiegaçioìn.

ànno 1237

O Federîgo II o vêgne in Itàlia co-in gròsso ezèrcito e a Cortenêuva o bàtte a Lîga Lonbàrda, o catûra o Carroccio e o fa ‘n mùggio de prexonê tra i quæ gh’é ascì o fìggio do Dûxe de Venéçia. A Zêna i ghibelìn spêran de goagnâghe da sta vitöia. Sànn-a, Arbénga, Pòrto Maorìçio e Vintimìggia són sott’a-o comàndo de l’inperatô ch’o domànda a Zêna quélla sotomisción ch’o no l’à mâi òtegnûo. l’ultimatum do Fedrîgo o vêgne respìnto.

ànno 1238

L’inperatô o mànda anbasciatoî a Zêna pe domandâ ancón a sotomisción. Scìbén chi-â Zêna gh’é asæ famìgge che stàn da-a pàrte de l’inperatô (Spìnoa, Da Vòtta, Péivie, Grìllo, Stragiapòrco, De Mâi) a domànda a vêgna respìnta ancón ’na vòtta. O Federîgo o métte Zêna a-o bàndo convìnto de cegâla con l’inpedîghe i comèrci. In ciù o fa presción in scê famìgge ghibelìnn-e p’abàtte o govèrno. Zêna a sto pónto chi a s’alêa co-o pàppa, con Venéçia, con Milàn e con Piaxénsa cóntra l’inperatô Federîgo II.

ànno 1241

L’ànno prìmma o pàppa Grigheu IX o l’à convocòu ’n Concìlio a Rómma a-o quæ àn parteçipòu tùtti quélli che són cóntra l’inperatô. O concòrda con Zêna o noêzo de 20 bàrchi (pagòu 3.550 frànchi) p’andâ a Nìssa a pigiâ i religiôxi che parteçipiàn a-o Concìlio. In sciâ stràdda pe Rómma, vixìn a l’îzoa do Lilìn, a flòtta zenéize a s’atrêuva davànti 27 galêe inperiâli a-o comàndo do zenéize Andriòllo De Mâi e a flòtta pizànn-a. O l’é ’n dezàstro pe-i zenéixi che pèrdan quæxi tùtti i bàrchi e pe de ciù vêgnan fæti prexonê tùtti i religiôxi che són portæ prìmma a Pîza e dòppo a Nàpoli.

ànno 1243

Dòppo a sconfìtta da Lîga Lonbàrda, òua Zêna a l’é sôla a conbàtte cóntra l’inpêro ch’o prêuva de tùtto pe cegâ a Repùblica ma sénsa riêscîghe. Vêgne elètto pàppa o zenéize Inocénso IV (Scinibàrdo Fiéschi) ch’o l’inpónn-e a-o Federîgo II de restitoî e tære òcupæ e de liberâ i prexonê. L’inperatô o prométte ma in realtæ o l’atàcca Sûtri dónde s’é rifugiòu o pàppa ch’o saiâ coscì prexonê in câza sò.

ànno 1244

O pàppa o riêsce a scapâ a Zêna dond’o restiâ dötréi méixi prìmma d’andâ a Lión dónde inte ’n Concìlio o scomìniga o Federîgo II.

Ascì se scominigòu, o Federîgo o contìnoa a persegoitâ Zêna: o ghe l’à a mòrte con sta çitæ de mainæ coscì arogànti da no voéise sotométte a-a sò aotoritæ. Con lê ghe són doî de sti mainæ che no gradìscian chi-â çitæ a ségge inte màn goèrfe: l’Ansâdo e l’Andriòllo De Mâi goìdan a flòtta do Federîgo. Inte un di tànti atàcchi a-a çitæ riêscian a intrà into pòrto e da li tìan priê in scê câze: o l’é o prìmmo di tànti bonbardamènti che Zêna a soportiâ. Intànto a Quìnta Croxâ a l’é finîa co-in acòrdo tra o Federîgo e i Mosulmén. Ma da quélle pàrte e cöse vàn mâ e alôa o pàppa Inocénso IV o ciàmma i crestién a ’na sèsta Croxâ. Partiàn i Françéixi goidæ da-o sò rè o Loîgi IX che pò-u traspòrto de l’armâ o se rivòlze a Zêna. Sta Croxâ a duiâ sêi ànni e a saiâ ’n faliménto. O Loîgi IX o finìsce adreitûa prexonê. Chi in Itàlia o Federîgo o conquìsta Pàrma e o s’asbrîa ancón cóntra Zêna ch’o veu adreitûa anientâ, distrûe pe de lóngo comò-u Scipión o l’àiva fæto con Cartàgine. Pe tànto ch’o ghe prêuve o no l’òtêgne nìnte perché Zêna a l’à de lóngo a mêgio. O mêue inte l’ànno 1250... e mi són segûo che l’ùrtimo penscêo o saiâ stæto de ràggia cóntra sta brùtta ràzza de génte ch’o no l’êa riêscîo a cegâ...! Pensæ in pitìn: so ghe foîse riêscîo, a distrûe Zêna vèuggio dî, a nòstra stöia, fòscia, a saiæ finîa chi... ve saiæ câo, næ? Nìnte da fâ, se va avànti. Intànto a goæra con Pîza a continoâva... se són dæti de bòtte ascì intanto ch’êan alêe inta mæxima Croxâ. Che téste! Inti contórni de Zêna e famìgge ciù inportànti rinfòrsan i sò féodi: i Döia a Lêua, i Fièschi inta Fontànn-a Bónn-a e i Spìnoa inta vàlle do Scréivia. Con tùtta probabilitæ sott’a-e prescioìn di Fiéschi che trafegàn inti metàlli preçiôxi, vêgne coniòu a Zêna o prìmmo Zenovìn d’öo (’na monæa scìmile a-o fiorìn) ch’o vegnâ coniòu scinn-a l’ànno 1415.

ànno 1257

A Zêna o poistæ o l’é l’Alberto Malavolta de Bològna. O poistæ prìmma de lê, o Filìppo Della Torre, milanéize. o l’é stæto acuzòu de inbròggi aministratîvi. O vêgne mìsso in prexón ma o pòpolo o se solêva e fîto a solevaçión a se trasfórma inte ’na vêa ribelión. E chi ìntra in scêna o Ghigèrmo Bocanéigra che co-a sò aotoritæ o métte fìn a-e violénte protèste. A çitadinànsa a-o nòmina sùbito Capitànio do Pòpolo perché ascì s’o l’êa ’n nòbile o l’êa conscideròu un do pòpolo. A càrega a doviâ duâ dêx’ànni. Into govèrno da çitæ o l’é agiutòu da 32 Consegê. O Malavolta o se dimétte. Intànto vêgne alongòu o Meu Vêgio.

ànno 1258

Into Levànte i Veneçién côran a Âcri dónde i Zenéixi se són inpadronîi de dötréi bàrchi veneçién e l’àn bruxæ. Zêna a mànda ’na flòtta goidâ da-o Rósso Da Tùrca ch’o vêgne batûo e i Zenéixi són costréiti a lasciâ Sàn Gioâne d’Âcri.

ànno 1259

O Bocanéigra o se fa ’n mùggio de nemîxi tra e famìgge zenéixi perché, into tentatîvo de risanâ a finànsa pùblica, o tócca i sò interèsci. Quésti, aprofitàndo de càreghe polìtiche, s’êan vendûi a lô mæximi i réditi do Comùn. O Bocanéigra o ghe i lêva pe riportâli a-a çitæ. E niâtri che se credéivimo che ste cöse chi acapitésan sôlo a-a giornâ d’ancheu... che belinoìn... scuzæ, voéiva dî “benàrdi”.

ànno 1260 - Palàçio Sàn Zòrzo

O Bocanéigra o l’é ancón Capitànio do Pòpolo e o da incàrego a l’architétto Fræ Òlivêio (do monastê de Séstri Ponénte) de costroî in palàçio, Palatium communis Janue de Ripa, che poémmo védde ancón ancheu perché o l’é o Palàçio Sàn Zòrzo. O Jacopo da Varagine o finìsce a sò Legenda Aurea.

ànno 1261

Zêna a scôre i Veneçién da Constantinòpoli e a l’ìntra in posèsso de colònie e di privilêgi ch’êan da sò rivâle. L’inperatô grêgo Michê Paleòlogo, ostacolòu da-i Veneçién inti sò comèrci, o manda a Zêna di anbasciatoî che se métan d’acòrdio co-a Repùblica, e a Ninfêo (Nàffo, inte l’Àzia Minô) fìrman in pàtto d’aleànsa ch’o permétte a-i Zenéixi a màscima libertæ into Levànte. Zêna a l’òtêgne quartê inte çitæ de Smìrne, Salonìcco, Casàndria e in scê îzoe de Scîo, Crêta e Neigropónte. E pe de ciù i Zenéixi òtêgnan l’escluxivitæ pe-i comèrci into Mâ Néigro. E famìgge Zenéixi s’avantàgian asæ da cösa e stabilìscian bâze into Levànte. O pàppa Urbâno IV o no gradìsce st’aleànsa chi ch’a l’é sorviatùtto cóntra Venéçia e, refuàndo a Repùblica de rinonçiâ a-o pàtto, o scomìniga Zêna.

ànno 1262

Acuzòu de voéi o potêre asolûto, o Bocanéigra o pèrde o favô do pòpolo (o pòpolo o fa fîto a dâ ò a levâ o favô a quarchedùn... perché gh’é de lóngo quarchedùn ch’o riêsce a indirisâlo da ’na pàrte ò da l’âtra... ma fòscia ste cöse chi acapitâvan sôlo alôa... ancheu o pòpolo o l’é ciù aspèrto...!). Inte ’na solevaçión vêgne amasòu o fræ do Ghigèrmo, o Lanfrànco. O Bocanéigra o l’é costréito a scapâ e o se rifùgia inta câza do Pêo Döria. Da li o scapiâ in Frànsa dond’o divénta governatô de Aigues-Mortes e o faiâ costroî o pòrto e e fortificaçioìn da çitæ.

ànno 1264

Venéçia a l’é òrmâi ’na concorénte pericolôza. Vêgne armâ ’na flòtta formâ da doî gròsci bàrchi, 20 galêe e 3500 sordàtti. A-o sò comàndo gh’é o Scimón Grìllo, ghibelìn e nòbile ch’o pìggia cómme agiutànti o Pêo Enbrìaco e o Scimón Goèrso. Sto fæto a fa pensâ che lê ascì o veu fâ comò-u Bocanéigra ma o Grìllo o zuâ fedeltæ a-o Poistæ. In çitæ s’acéndan tórna e rivalitæ tra goèrfi e ghibelìn co-i Fiéschi, i Grimâdi, i Döia e i Spìnoa in prìmmo ciàn. Ma intànto a flòtta goidâ da-o Grìllo a pàrte e inte ægoe de Duràsso a se scóntra co-a flòtta veneçiànn-a ch’a l’é sconfìtta e i sò bàrchi són portæ a Zêna cómme botìn.

ànno 1270

I Ghibelìn pìgian tórna o comàndo da çitæ. Divéntan Capitàgni do Pòpolo l’Òbèrto Spìnoa e l’Òbèrto Döia. Intànto a l’é stæta predicâ a VII Croxâ (ch’a saià l’ùrtima) goidâ da-o rè de Frànsa o Loîgi IX ch’o noêza i bàrchi de Zêna che partiàn da-o pòrto de Aigues-Mortes. O Loîgi IX o veu pasâ da Tùnexi e li o ghe mêue de pèsta. A-o sò pòsto divénta rè de Frànsa o Filìppo III.

Arvìmmo ’n’âtra parentéxi pe parlâ de cartografîa. Into viâgio vèrso a Tæra Sànta o capitànio Pêo Döia o dêuvia ’na càrta marìtima sciortîa da-a schêua de Zêna. A Repùblica pe realizâ i sò afâri a l’àiva maturòu ’na çèrta tolerànsa vèrso a génte de ràzza e religión de-spægia. Quèsto o l’à permìsso asæ càngi colturâli. Tra e tànte òportunitæ che sto fæto chi o gh’à procuòu, gh’e stæta ascì quélla de poéi inparà a disegnâ càrte p’andâ in sciô mâ. Inte quéllo cànpo i Ebrêi êan in pàsso avànti a tùtti e Zêna a no l’à avûo nisciùn inbaràsso a tratâ con sto pòpolo bén bén mâ vìsto into móndo crestiàn. A Zêna l’é nasciûa ’na schêua de cartografîa ch’a l’é diventâ famôza into móndo. L’é chi che con tùtta probabilitæ o Colónbo o l’à inparòu a lêze a càrte e a savéi interpretâ l’astronomîa.

Ah! m’ascordâva de dî che l’ùrtima Croxâ o l’é stæto in faliménto.

Co-o ritórno di ghibelìn a-o govèrno da çitæ, i goèrfi ò se ne vàn co-e sò gànbe ò vêgnan eziliæ. O Càrlo D’Angiò rè de Nàpoli o l’à intençión de pigiâse o Monferòu e o fa mastrùssi perché o govèrno da çitæ o pàsse a-e famìgge goèrfe e o s’alêa co-i Fiéschi, co-i Grimâdi e o fa sò e aspetatîve di eziliæ. E coscì i Zenéixi che vîvan into sò régno vêgnan persegoitæ. O pàppa o renêuva a scomìniga a-a Repùblica. Intànto pe mâ e pe tæra contìnoan e bæghe con Venéçia e con Pîza. In çitæ, in scê rivêe contìnoan ascì e lòtte tra e famìgge ciù inportànti pò-u govèrno da Repùblica. Ma a lòtta con Pîza a l’é arîva a ’n pónto che-e barùffe òcaxonâli no bàstan ciù. E intànto chi-â Zêna ghe vêgne levâ a scomìniga e in çitæ se tórna a ezercitâ i servìççi religiôxi, a flòtta a l’é prónta p’afrontâ a çitæ toscànn-a ’na vòtta pe tùtte.

ànno 1284

S’andæ a Livórno, vediéi, in sciô mâ pöco lontàn da-a spiâgia e da-o pòrto, ’na tôre giànca. A l’é stæta costroîa in scî schéuggi da Melöia p’aregordâ unn-a de ciù inportànti batàgge conbatûe in mâ into Medioêvo. L’êa i 6 d’agósto e-e dôe flòtte, quélla zenéize comandâ da l’Òbèrto Döia e quélla pizànn-a a-o comàndo de l’amiràlio Albèrto Moroxìn, se són scontræ apónto inte ægoe da Melöia. O Döia o l’êa into mêzo do schieraménto zenéize; a-o fiànco drîto da galêa gh’êa o Corâdo Spìnoa. O Moroxìn ascì o l’é restòu into mêzo da sò flòtta, co-o Dirîa Saracìn a-o fiànco drîto e o cónte Ugolino della Gherardesca in sciâ mancìnn-a. Trénta bàrchi zenéixi, a-o comàndo do Benéito Zacàia, êan ascôxi derê a-a pónta de Montenéigro, lèsti a intervegnî. I Pizén, che se credéivan ciù fòrti, àn atacòu co-in gròsso asbrîo, ma quànde l’é intervegnûa a flòtta do Zacàia, e sòrte da batàggia són cangiæ in favô di Zenéixi. A rénde ciù conplêta a batòsta pizànn-a à contriboîo o cónte Ugolino, ch’o l’é scapòu co-e sò galêe e o s’é rifugiòu a Pîza, anonçiàndo a sconfìtta. L’amiràlio Moroxìn o l’é stæto ferîo inta batàggia e fæto prexonê: i pöchi scanpæ són scapæ a Pîza, insegoîi da-i vincitoî. A-i nêuve d’agósto, riçevûo in triónfo, l’Òbèrto Döia o portâva in pàtria quæxi 9000 prexonê e vintinêuve galêe nemîghe; inta batàggia êan chéiti 5000 òmmi, e sètte bàrchi pizén afondæ. No l’é ciæo quànti zenéixi gh’àn lasciòu a pélle e quànti bàrchi a l’à pèrso Zêna: in sce quésto i nòstri vêgi gh’àn sciòu in pitìn. O Moroxìn o l’é stæto liberòu, pe intercesción do fìggio do dûxe de Venéçia, a pàtto ch’o no tornésse mâi ciù a-o servìçio de Pîza.

ànno 1290

Tra Zêna e Pîza vêgne firmâ a pâxe ma a çitæ toscànn-a a no l’é in gràddo de pagâ i dànni de goæra. Sardégna e Còrsega pàsan tórna sott’a-o contròllo de Zêna. L’Îzoa d’Èrba ascì a pàssa sott’a-o govèrno da Repùblica. Ma Pîza a çèrca ancón de repigiâ o potêre ch’à l’à pèrso e a l’atàcca in pitìn dapertùtto. Zêna a s’alêa con Lùcca. nemîga zuâ de Pîza, e insémme l’atàcan. Lùcca a va a Livórno e a destrûe a çitæ e o pòrto. Zêna a l’atàcca o pòrto de Pîza ch’o vêgne asccianòu. E cadénne che serâvan l’intrâta són stocæ e portæ a Zêna dónde vêgnan apéize a-e pòrte da çitæ. Quélle ch’êan atacæ a-e pòrte de Vàcca e Soprànn-a són stæte levæ dòppo l’Unitæ d’Itàlia (ànno 1861). Pîza a no l’exìste ciù e a no l’é l’é ciù ’n perìcolo. A goæra pò-u domìnio do mâ tra e doê Repùbliche a l’é finîa.

O sécolo o sta pe finî. Ma no finìscian e lòtte tra e famìgge ciù in vìsta p’avéi o contròllo da çitæ. Tànto pe çitâne unn-a de tànte. I Grimâdi insémme a-i Fièschi pròvocan in solêvo apogiæ da-o Càrlo D’Angiò. A goæra a dûa bén 38 giórni co-i sòliti mòrti amasæ da-e dôe pàrte. Fiéschi e Grimâdi vêgnan sconfìtti e dêvan métise a côa tra mêzo e gànbe e andâsene in ezìlio... tànto gh’êan abitoæ e no l’é che no savésan dond’andâ con tùtti i posediménti che gh’àivan in sa e in la. In sciô mâ Pîza a no l’é ciù ’n perìcolo ma vò-u li fâse avànti Venéçia che, cómme Zêna, a gh’àiva asæ interésci dapertùtto into Mediterànio. A Limasòl i Veneçién dàn ’na batòsta a Zêna e ghe destrûan a flòtta. Dòppo se dirìzan in sce Laiàsso. Ma o Nicòlla Spìnoa o riêsce a-arechéugge ’na flòtta de 30 bàrchi e pròpio a Laiàsso o bàtte i veneçién. Pâ che tra i prexonê ghe foîse ascì o Màrco Pölo che so restâva in Cìnn-a fòscia pe lê l’êa mêgio... Âtri dîxan chò-u Màrco Pölo o l’é stæto fæto prexonê inta batàggia de Scórsoa (a-i 8 de seténbre do 1298) dónde a flòtta da Repùblica a-o comàndo do Lànba Döia a l’à sconfìtto quélla de Venéçia faxéndo prexonê o sò comandànte, o Drîa Dàndolo. Comm’a ségge no se sa, ma se sa chò-u Màrco Pölo o l’é finîo inte prexoìn de Zêna dond’o l’à detòu o so lìbbro Il Milione a-o fràtte Rusteghello da Pîza, lê ascì prexonê da Repùblica. Òua Venéçia a no gh’à ciù ’na flòtta ma se Pîza a no s’è ciù repigiâ dòppo a batàggia da Melòria, Venéçia a torniâ a êse ’na pericolôza aversâia. Con l’intervénto do Matê Viscónti, signôro de Milàn, e dôe Repùbliche fìrman a pâxe pròpio a Milàn. Sémmo inte l’ànno 1299... o sécolo o l’é finîo. Ah! ancón ’na cösa: inte l’ànno 1292, arçivescòvo de Zêna vêgne elètto o Jacopo da Varagine. O restiâ in càrega scinn’a-a l’ànno 1298, quand’o mêue a setant’ànni...

da l’ànno 1301 a l’ànno 1400

ànno 1301

Poistæ l’é o milanéize Damiano di Ostenagio. O Marìn Bocanéigra o pòrta avànti i travàggi perché o pòrto o ségge de lóngo ciù poténte e fonçionâle.

Parlémmo in pitìn do pòrto. Émmo vìsto che-e crònache coménsan a parlâ do Meu Vêgio inte l’ànno 1134 dixéndo ch’o l’êa afidòu a-e cûre di Cónsoli. Da-arénte a-o meu gh’êa a Mainétta. Documénti do sécolo XIII afèrman che vixìn a-a Rîva (Ripa) gh’êa a Raiba leguminum dónde, comm’o dîxe o nómme mæximo, vegnîvan stivæ legùmmi e gràn. Gh’êa dòppo a Ciàppa: a Clapa olei ch’a l’êa o mercòu de l’êuio e a Clapa piscium ò sæ o mercòu di pésci. Dòppo, “Ciàppa” a l’à indicòu sôlo o mercòu di pésci. E gh’êa o spàçio ascì pe-e bezagnìnn-e. Quélla zöna ch’ancheu a va da Ciàssa Cavour a-a pòrta di Vàcca a l’êa o Mandràccio . O l’êa in pòsto segûo pe l’ormézzo protètto, comm’o l’êa, da-i schéuggi. O contìnoo aoménto di tràfeghi, a contìnoa afloénsa de mercançîe, a necescitæ d’armâ nêuve e de lóngo ciù poténti flòtte pe-e spediçioìn in Àfrica, in Spàgna, in Sardégna, in Còrsega e into Levànte, àn dæto pe ànni o vîa a travàggi pe rénde o pòrto ciù fonçionànte e ciù segûo. Prìmma êan i Cónsoli do Mâ a governâ e cöse in pòrto. Dòppo són vegnûi a sostitoîli i Sarvoéi do Pòrto e in sciâ fìn i Conservoéi do Mâ. E o pòrto o l’à avûo coscì ’na sò magistratûa aotònoma ch’a ne cuâva l’ingrandiménto e a manutençión. Into perîodo ch’o va da l’ànno 1301 a l’ànno 1563, in ténpi sucesîvi, s’é provedûo a-o prolongaménto do Meu Vêgio e a l’ingràndimento do pòrto. Inte l’ànno 1821 coménsan i travàggi pe costroî o bràsso a martéllo in sciô Meu Vêgio. I travàggi andiàn avànti pe chinz’ànni. Inte l’ànno 1613, a-o Cô de fâ se da o vîa a-i travàggi pe quéllo ch’o saiâ o Meu Nêuvo ch’o saiâ finîo inte l’ànno 1642. O saiâ ancón prolongòu inti ànni 1728, 1738 e 1777. Bàsta; co-o pòrto se fermémmo chi. I travàggi nêuvi ghe l’émmo sott’a-i éuggi e no l’é o câxo de fâli intrâ inta nòstra stöia a-a spedîa... ànche pe no fâse do nervôzo...! Aregordævele ste cöse chi perché no ne parliêmo ciù da chi in avànti.

ànno 1309

Poistæ l’é l’Antonio di Gualdini e Capitànio do Pòpolo o l’é l’Òpìsso Spìnoa. A-o Benàrdo Döia e a-i Grimâdi, s’unìscian a-o Sascéllo i sòliti nòbili goèrfi eziliæ. Vêuan òrganizâ ’na solevaçión cóntra l’Òpìsso (chi o sa cös’o gh’aviâ fæto?). O Döia o l’à ’na fòrsa de 500 cavaliêri, 10.000 fànti ch’o gh’à dæto sò zénòu, o Teodöo do Monferòu. A-i 10 de zùgno e dôe façioìn se dàn batàggia a Séstri Ponénte e l’Òpìsso o e bùsca e o l’é costrèito a scapâ vèrso Gâvi. O Gualdini o ghe làscia a pélle e o Döia o çèrca, inutilménte, de contratacâ agiutòu da-o zénòu. Intànto o pàppa Cleménte V, o trasferìsce a Sànta Sêde in Frànsa, a Avignón, dond’o restiâ scìnn-a-a l’ànno 1377.

ànno 1311

A-i 6 de zenâ, o Rîco VII do Lusenbórgo o l’é incoronòu rè d’Itàlia e i Comuìn ghe zûan fedeltæ. Governatô d’Itàlia l’é o Medêo de Savöia. - Òua indovinæ ’n pitìn chi s’é refuòu de zuâ? - Zêna e Venéçia...! - Brâvi... éi capîo cös’êan e Repùbliche Marènn-e! Dòppo lónghe discuscioìn e tratatîve, a-i 28 de zenâ, Zêna a zûa. A sò strutûa de Repùblica a no vêgne mìssa in discusción ma a dêve pagâ 10.000 fiorìn d’öo pò-u stipéndio do Vicâio. Quand’o va a Rómma p’êse incoronòu inperatô, o Rîco o pàssa da Zêna con sò mogê e o l’é riçevûo in triónfo. E famìgge nòbili gh’öfran i sò servìççi inta sperànsa ch’o l’agiùtte a pigiâ o potêre in çitæ. Co-o Rîco VII, inta vìtta de Zêna coménsan a intrigâse i foestê che no riêsciàn a fâ finî e bæghe tra e famìgge p’avéi o contròllo da çitæ. Se distìngoan inte ste lòtte chi i Spìnoa e i Döia.

ànno 1312

Ve cóntemmo ‘n fæto sucèsso lontàn da Zêna. A Trebizónda gh’êa ’na colònia zéneize e li gh’êa stæto costroîo in gròsso castéllo, ciamòu Castéllo do Lión. Inte l’òcaxón de ’na fèsta inte sto castéllo chi, o zénéize Megòllo Lercæ o vêgne insultòu e scciafezòu da ‘n nòbile do pòsto. No avéndo òtegnûo sodisfaçión da l’inperatô Aléscio II, o Megòllo cös’o fa? o l’àrma dôe galêe e o se métte a infierî in sa e in la pe quélli teritöi, tagiàndo o nâzo e-e oêge a tùtti quélli che, meschinétti, ghe cazéivan inte màn. E dòppo, mìssi in sarmoîa sti troféi o no te-i mànda a l’inperatô? No se sa quànte ghe ségge de vêo o de invençión inte sta stöia chi, ma pâ ch’a ségge finîa con l’inperatô, che, p’evitâ âtri goàsti a-o nâzo da sò génte, o l’à consegnòu a-o Lercæ l’òfensô ch’o se gh’é caciòu a-i pê domandàndo perdón; o Megòllo o gh’à dæto ‘n câso into... sci. pròpio la! e o l’à mandòu vîa dixéndo: «I Zenéixi no infierìscian cóntra e fémine». Sto fæto chi o saiæ a raxón do perché e dôe cariàtidi (telamoni) do palàçio Parödi, in Stràdda de Garibàrdi, gh’àn nâxi e oêge tagiæ.

ànno 1313

Zêna a l’é sott’a-o govèrno de l’inperatô Rîco VII do Lusenbórgo. O Vicâio de l’inperatô l’é ’n tâle Uguccione della Faggiola; poistæ l’é o Guadagnesco Guadagnini. A raxón d’avéi dæto o govèrno a ’n Scignôro foestê a l’êa quélla de fâ fermâ e lòtte tra e famìgge che dêuvian tùtti i mézzi pe poéi avéi o govèrno da çitæ. Ma no l’é servîo, prìmmo perché o Rîco VII o l’à pensòu bén de moî (a-i 24 d’agósto) e segóndo perché a paròlla “pâxe” a l’êa sconosciûa a chi àiva bén âtre idêe inta tésta. Mòrto l’inperatô, o Vicâio o se ne va a Pîza e a Zêna i goèrfi (Spìnoa e Döia) repìgian o potêre da çitæ. Ma a scitoaçión a no l’é coscì ciæa: I Döia són alêæ co-i Grimâdi e i Sarvægo (goèrfi) cóntra i Spìnoa a sò vòtta alêæ co-i Fiéschi (goèrfi lô ascì). Inmaginæve o cazìn... pardón, a confuxón. Pe Zêna coménsa ‘n perîodo bén bén agitòu.

Dæto che saiæ in pitìn angosciôzo contâ ànno pe ànno de ste bæghe, faiêmo òua ’n’âtra corsétta p’arivâ d’asbrîo a l’ànno 1339. E o perché... o vediéi apónto inte l’ànno 1339...! Mòrto o Rîco VII, a-e famìgge zenéixi goèrfe e ghibelìnn-e no gh’é parsciûo mànco vêa de poéi tornâ a dâsele de sànta raxón. O govèrno da çitæ o no l’êa ’na fociâra... se tratâva d’avéi inte màn comèrci, mercoéi ò sæ palànche, palànche e ancón palànche... se sémmo capîi...! Inte l’ànno 1314 són scciupæ in çitæ e in scê Rivêe dizòrdini tra i Döia e i Spìnoa (tùtte dôe famìgge ghibelìnn-e) che són duæ 24 giórni co-i sòliti mòrti e ferîi. Inte l’ànno 1316 i Spìnoa ascciànn-an Pontedêximo e l’ànno dòppo tornàn in çitæ co-o permìsso di Fiéschi e di Grimâdi. I Döia téman goâi e làscian a çitæ. I Fiéschi e i Grimâdi, a l’ónbra do bordón do pàppa, o Gioâne XXII, e da corónn-a do rè de Nàpoli, o Robèrto, fàn o bèllo e o gràmmo ténpo costrenzéndo i Spìnoa a-aleâse tórna co-i Döia. Quànde dòppo o Scignôro de Milàn, o Màrco Viscónti, o l’asédia Zêna sponciòu da-e famìgge ghibelìnn-e, i Goèrfi domàndan agiùtto a-o rè de Nàpoli ch’o l’ìntra in çitæ a-i 27 de lùggio de l’ànno 1318 e ghe dàn o govèrno da çitæ pe dêx’ànni. O Corâdo Döia o l’asédia o pòrto de Zêna sénsa éxito. I Goèrfi costroìscian o Castelàsso in sciô Perâto. Òrmâi a goæra civîle a no respàrmia ciù nìnte e nisciün. A çitæ a l’à di govèrni che no riêscian a governâ e sto stâto de cöse o s’é spantegòu ascì inte l’entrotæra e in scê Rivêe. S’è arivæ a-avéi a çitæ spartîa in dôe pàrte unn-a goèrfa e unn-a ghibelìnn-a. In çitæ tùtte e òcaxoìn són bónn-e pe tiâ zu tôri e gêxe. Inte colònie intànto vàn avànti e ativitæ comerciâli e quélle polìtiche. Inte l’ànno 1317 i Zacàia òcupàn a fortéssa de Smìrne. A Bonifàçio a-o Brancalión Döia ghe vêgne afidâ a costòdia do Castéllo. Inte l’ànno 1326 se gh’à adreitûa notìçia de mercànti zenéixi arivæ scìnn-a in Cìnn-a. E coscì, tra goære, lòtte, solevaçioìn, ribelioìn, mòrti e ferîi, s’arîva a l’ànno 1339.

ànno 1339 - o Pâxo

Cös’o l’à de coscì inportànte st’ànno chi? I Zenéixi, stùffi de goære, lòtte, mòrti e distruçioìn, vìsto che l’esperiénsa di Poistæ foestê a no l’êa servîa a nìnte, elézan o Dûxe perpétoo ò sæ ’n càppo do govèrno inparçiâle (?!) in càrega scìn ch’o no mêue. A-i 23 de seténbre vêgne elètto o prìmmo de ’na lónga fîa de dûxi: o l’é o Scimón Bocanéigra, pronêvo do famôzo Ghigèrmo. O sò titolo in latìn o l’é dux Ianuensium et populi defensor. E a sò rexidénsa a l’é o spléndido palàçio fæto costroî, a-a fìn do Duxénto tra-a gêxa de Sàn Matê e quélla de Sàn Loénso dai Capitàgni do Pòpolo i Òbèrto e Corâdo Spìnoa. In ségoito ingrandîo o l’é diventòu “o Pâxo”. A-a giornâ d’ancheu o l’é stæto restaoròu e òua o l’é ’n céntro de ativitæ colturâli e comerciâli.

ànno 1344

Con tùtto ch’o l’avésse de lóngo favorîo i nòbili dàndoghe càreghe e incàreghi inportànti into govèrno da çitæ, o Bocanéigra o l’à dovûo fâ i cónti co-e quàttro famìgge ciù fòrti, i Fiéschi, i Döia, i Spìnoa e i Grimâdi che no êan sodisfæte da-a sò presénza. Quéste, con l’agiùtto do Luchìn Viscónti, costrénzan o Dûxe a levâse da-i pê. Lê o làscia a çitæ e o se rifùgia prìmma a Pîza e dòppo a Milàn co-i 100.000 fiorìn d’öo che ghe vêgnan concèssi cómme gratìfica.

ànno 1345

Dæta a scitoaçión d’inseguéssa che gh’é a Zêna dòppo chò-u Bocanéigra o se n’é andæto, o pàppa o mànda ’n sò delegòu a métte órdine. Co-o sò patrocìnio vêgne elètto Dûxe o Gioâne da Mórta. Pe prìmma cösa o Gioâne o fa métte màn a-e fortificaçioìn da çitæ e o fa costroî e miâge tra a pòrta de Sàn Tomâxo e o Castelétto. ànno 1349 L’ànno prìmma, vegnûa da l’Àzia Centrâle, s’é abàtûa in sce tùtta l’Eoröpa a pèsta néigra. Tra i tànti mòrti gh’é ascì o Luchìn Viscónti ch’o l’aviæ vosciûo aprofitâ pròpio da pèsta p’atacâ i posediménti de Zêna indebolîi da-a moutîa... ma a gh’é andæta mâ. Zêna ascì a l’é colpîa da sto flagèllo chi ch’o faiâ ciù de 40.000 mòrti.

ànno 1350

O Gioâne de Mùrta o mêue e a-o sò pòsto vêgne elètto o Gioâne Valénte, òmmo asæ capâçe e aministratô intrànte. Ma comò-u sòlito no tùtti són d’acòrdio in sciâ sò eleçión. In çèrto Luchìn de Fàçio o voriæ pigiâ o sò pòsto ma i çitadìn no són d’acòrdio e o Valénte o l’é o nêuvo Dûxe.

Intànto a goæra con Venéçia a no s’é fermâ. inte l’ànno 1348 i Venéçién àn tentòu de pigiâse Pêra sénsa riêscîghe. In âtro scóntro o l’avêgne a Neigropónte dónde i Zenéixi gh’àn a pêzo. Ma dòppo, gràçie a l’intervénto de ’n’armâ goidâ da-o Pagàn Döia, Zêna a bàtte Venéçia. In’âtra batàggia inte l’ànno 1352 davànti a Costantinòpoli e o Pagàn o bàtte tórna i Veneçién. Pe métte pâxe tra e dôe çitæ vêgne a Zêna o poêta Françésco Petràrca. O l’é lê ch’o ciàmma Zêna “la Superba”, into scignificâto de magnìfica, nòbile («... e di lei si disse ciò che fu detto anticamente di Roma: questa è la città dei Re»). E da quéllo moménto “a Supèrba” o saiâ ’n âtro nómme co-o quæ vegniâ ciamâ a nòstra bèlla çitæ. Ma o tentatîvo do poêta o no riêsce e coscì e dôe flòtte se scóntran ancón vixìn a Arghê. I Veneçién gh’àn a pêzo. I Zenéixi intànto àn dæto o govèrno da çitæ a-o milanéize Gioâne Viscónti perché o l’agiùtte cóntra Venéçia. E dôe flòtte se bàtan ancón vixìn a Pòrtolóngo. O Pagàn Döia o vìnse ancón. Tùtti i bàrchi di nemîxi són caturæ. L’amiràlio de Venéçia, o Nicolò Pisani, o l’é fæto prexonê insémme a 5000 mainæ. E in sciâ fìn, inte l’ànno 1355, e dôe rivâli fìrman a pâxe sott’a-o contròllo di Viscónti.

ànno 1356

A Zêna govèrnan i Viscónti (Giàn Galeàsso e Bernabò). Ma in sciâ çitæ sto fæto chi o coménsa a pezâ. Pe de ciù da Milàn arîvan pretéize chi-â Zêna vêgnan definîe “no do tùtto ònèste”. O Scimón Bocanéigra o s’öfre cómme mediatô ma apénn-a arivòu a Zêna o métte sciù ’n’armâ fæta de çitadìn e o scôre i milanéixi. O giórno dòppo (a-i 15 de novénbre) o vêgne tórna elètto Dûxe. Into Conséggio gh’é di goèrfi e di ghibelìn e in particolâre spìcan e famìgge di Fregôzo e di Adórno.

ànno 1357

O Scimón Bocanéigra o stabilìsce che-e càreghe pùbliche tócan a-i popolâri no à inportànsa se goèrfi ò ghibelìn e o mànda in ezìlio (che novitæ...!) i nòbili ciù atacabrîghe. In Rivêa o ripòrta sott’a-o contròllo da Repùblica, Sànn-a, Vintimìggia e Mónego.

ànno 1362 - o Sâcro Mandìllo

L’inperatô de Costantinòpoli Gioâne V o regàlla a-o Capitànio Generâle Lionàrdo Montâdo, pe-i sò mériti d’anbasciatô, a relìchia dîta o Sâcro Mandìllo. A legénda a cónta chò-u rè de Edéssa, tâle Abgar, o l’avésse mandòu in pitô a dipìnze a fàccia do Segnô convìnto che ghe saiæ bastòu avéi o sò ritræto pe védde risòlti i sò afànni. O pitô o l’é andæto a Ananîa ma, pe quànti sfòrsci o fésse, no ghe riêscîva de dipìnze quélla fàccia. Alôa o Segnô o l’à pigiòu a stòffa e con quélla o s’é sciugòu a fàccia ch’a l’é restâ pe de lóngo inpressa in sciâ téia. Inte l’ànno 1383 o Montâdo o l’é stæto fæto Dûxe e o l’à regalòu o Sâcro Mandìllo a-i Pàddri da gêxa de Sàn Bertomê di Armêni dond’o gh’é ancón ancheu. Ma quélla ch’a se védde espòsta a l’é ’na còpia perché l’originâle o l’é bén ascôzo e o no vêgne mostròu che de ræo e in particolâri òcaxoìn.

ànno 1363

O Scimón Bocanéigra o mêue intànto ch’o partéçipa a ’na scianpràdda in onô do rè de Cîpro, o Pêo I. Vôxe malìgne dîxan ch’o ségge stæto avelenòu (dæti i ténpi no ghe saiæ nìnte de strànio... !). A popolaçión a l’elézze Dûxe o Gabriêle Adórno, rìcco mercànte de fêde ghibelìnn-a. Quésto o l’abolìsce ’na pàrte de régole inpòste da-o Bocanéigra e o l’elàbora ’na lézze ch’a ristabilìsce i dirìtti feodâli e a l’amétte i nòbili a-o comàndo de flòtte e de armæ.

ànno 1370

O Ménego Fregôzo o métte sciù ’na flòtta, o l’asédia a çitæ e o costrénze l’Adórno a dimétise e, (amiæ in pitìn che novitæ!) o divénta lê o Dûxe. Coménsa coscì ’na contéiza sénsa fìn tra i Adórno e i Fregôzo... càngian i atoî ma a comédia a l’é de lóngo a mæxima!

ànno 1379

L’ànno prìmma, ’na flòtta zenèize (goidâ da-o Loîgi Fiéschi) a l’é batûa da-i Veneçién (a-o comàndo do Vittor Pisani). A-i 9 d’agósto o Lociâno Döia o l’atàcca i Veneçién. Prìmma o l’atàcca Chiòggia e dòppo avéila pigiâ o a sachézza. O pòrta l’atàcco a Venéçia ma o no riêsce a pigiâla perché e sò galêe no pêuan manovrâ inte stréite ægoe da lagùnn-a. Alôa o tórna a Chiòggia dond’o vêgne asediòu da-i nemîxi.

ànno 1380

I Veneçién ch’asédian Chiòggia bonbàrdan i Zenéixi. O Lociâno Döia o mêue e i âtri s’aréndan. O Gaspæn Spìnoa mandòu in socórso o no riêsce a portâ l’agiùtto prevìsto e alôa o va a òcupâ Trièste, a sachezâ Càppo d’Ìstria e a bruxâ Pöla.

ànno 1381

O pàppa Urbâno VIVI e o Medêo VI de Savöia (o Cónte Vèrde) se dàn da fâ pe métte pâxe tra e dôe Repùbliche che, in sciâ fìn, a Turìn (a-i 8 d’agósto) fìrman ’na pâxe definitîva. ànno 1396 O dûxe perpétoo o l’aviæ dovûo métte fìn a-e bæghe e a-e lòtte civîli. Ma a no l’é stæta coscì. Alôa i Zenéixi dàn a scignorîa da çitæ a-o rè de Frànsa, o Càrlo VI chi-â-o sò pòsto o nòmina governatô l’Antognòtto Adórno. O Càrlo VI o se definìsce “difensô do Comùn” e o stabilìsce chò-u sò governatô o l’àgge i mæximi potêri do dûxe.

ànno 1398

L’Antognòtto o mêue (pâ de pèsta... che in gîo ghe n’êa de lóngo) sénsa riêscî into progètto de diventâ Dûxe e riportâ Zêna inta grànde polìtica internaçionâle. O sò pòsto o l’é pigiòu da ’n françéize, o Colart de Calleville ch’o çerca d’instaorâ ’na polìtica de distensción. S’o ghe riêsciâ o vediêmo into pròscimo sécolo.

ànno 1400

Un di provediménti do Calleville o l’é stæto ‘n decrétto ch’o permétte a quélli che schêuvan e tàsce de poéi arestâ chi no e pâga. Cómme za acapitòu âtre vòtte in sciâ fìn o Calleville o stùffa i zenéixi chò-u scôran e métan tórna a-o sò pòsto o Bacìccia Bocanéigra. Pàssa da Zêna e o se ghe fèrma ’n méize o marasciàllo de Frànsa Jean Le Meingre, dîto o Boucicaut (i zenéixi o ciamiàn Bocicâdo), ch’o piâxe asæ a-a popolaçión.

da l’ànno 1401 a l’ànno 1500

ànno 1401

A-i 31 d’òtóbre o Le Meingre o l’é nominòu governatô. O l’àiva fæto ’na coscì bèlla inpresción che i Zenéixi àn adreitûa domandòu a-o rè de Frànsa de fâlo governatô a vìtta. O l’é de ’na severitæ ùnica. O se métte a dâ a càccia a-i antifrançéixi e o fa condanâ a mòrte, cómme uzurpatoî, o De Frànchi e o Bocanéigra ch’àivan pigiòu o contròllo da çita dòppo o Calleville. O De Frànchi o riêsce a scapâ ma o Bocanéigra o ghe làscia a tésta.

ànno 1403

Into méize de màrso vêgne emanòu e lézze dîte “do Bocicâdo” che s’òcupan de tùtte e disciplìnn-e civîli, da criminalitæ, de l’economîa, de àrte e do dirìtto comerciâle e marìtimo. Són lézze severìscime che restrìnzan a libertæ di zenéixi. O l’arîva a proibî ascì e rionioìn inti ötöi religiôxi. Pe ’na sò anbiçión personâle o strascìnn-a a Repùblica inte ’n mùggio de inpréize: cóntra o rè de Cìpro, cóntra i Veneçién. O ténta de pigiâ, inutilménte, Trìpoli e o l’atàcca l’Egìtto ascì. E inpréìze falìscian tùtte e càregan a Repùblica de spéize pe poéi fâ frónte a-i rezarçiménti e a-i riscàtti a-o pónto che inte l’ànno 1425, Zêna a no l’àiva ancón finîo de pagâ quélli póffi.

ànno 1407

’Na cösa giùsta, o Bocicâdo, o a fa: a-i 27 d’arvî o l’institoìsce o Bànco de Sàn Zòrzo.

Parlémmo in pitìn de quésta glòria zenéize. A Conpagnîa ò Socjetæ de Sàn Zòrzo, cómme prìmmo nómme a l’é “Società delle Compere” ò sæ “Socjetæ d’inpréstiti” e a sò raxón a l’é quélla d’òrganizâ e controlâ o débito pùblico pe garantî mêgio i creditoî inti confrónti do Stâto. O Bànco (da òua in avànti o ciamiæmo coscì) o crêa ascì ’n fóndo d’amortaménto e ’n fóndo de risèrva (o Rèsto) che no poéivan êse tocæ. Co-o Bànco vêgne perfeçionòu e scritûe, i certificâti de crédito, i regolaménti, o Depòxito Frànco, i Magazìn Generâli e, in sciâ fìn, a Dugànn-a...: in pöche paròlle nàsce o scistêma bancàrio modèrno. O Bànco o gh’à lézze pròpie rispetæ da-a Repùblica. O nòmina i Magistrâti, o pâga i sordàtti e o peu armâ flòtte. A sò ativitæ a va a-o de la da Repùblica e o peu tratâ con Stâti e çitadìn foestê.

O rispètto pe ste lézze chi o permetiâ a-o Bànco de no sentî i contracórpi de rouxîe civîli, de revoluçioìn, di bolezùmmi che in càngio àn interesòu Zêna. Stâto into Stâto. Inte l’ànno 1508 i privilêgi do Bànco són confermæ a-o pónto de fâ dî a un ch’o dovéiva capîsene: “ no l’êa fàçile dî s’o foîse (o Bànco) ’n’inpréiza comerciâle ò ’n’istituçión polìtica”. Da l’ànno 1539 o débito de Stâto o no peu ciù vegnî riscatòu. O divénta coscì “perpétoo” faxéndo aomentâ o valôre de açioìn. A-o Bànco, a Repùblica a cediâ o govèrno de trabalànti colònie into Mâ Néigro, in Còrsega. O governâva a Rivêa de Levànte, Sarzànn-a e asæ âtre tære. Inte quélla de Ponénte o l’êa padrón de tære, castélli e vìlle. A segónda di câxi o Bànco o l’êa bitêga, mónte de pietæ, apàlto de contribuçioìn ò sæ ’na “Scignorîa polìtica”. In scritô de stöia o dîxe: «Ancheu no se poriæ inmaginâ ’n Stâto ch’o désse a ’n privòu l’incàrego d’inpónn-e tàsce in scê inportaçioìn, fâ e lézze, creâ tribunâli, nominâ giùdiçi ò sæ ’na socjetæ anònima ch’a l’asogetésse ségge o Stâto chi-â popolaçión. Co-o Bànco quésto l’é acapitòu e o l’à fonçionòu pe quatroçénto ànni co-a sodisfaçión de tùtti ». L’ativitæ do Bànco a finiâ co-a Revoluçión Françéize ò sæ co-o Napolión.

Tornémmo a-a nòstra stöia a-a spedîa.

ànno 1409

L’ànno prìmma o Gabriæle Viscónti o l’à reclamòu 80.000 fiorìn d’öo che ghe vegnîvan e o Le Meingre sénsa pensâghe dôe vòtte o ghe fa tagiâ a tésta. St’ànno chi o pàrte pe Milàn co-in gròsso ezèrcito fòscia speràndo de diventâ governatô de quéllo Stâto ascì. Sénsa de lê in çitæ i nòbili eziliæ intràn in Zêna e con l’agiùtto da popolaçión ch’a l’é stùffa da severitæ do Bocicâdo, diciâran espùlso o Le Meingre. Sti nòbili són agiutæ ascì da-o Teodöo Paleòlogo, marchéize do Monferòu. O Bocicâdo o çèrca de repigiâse a çitæ ma o no ghe riêsce e alôa o se ne scàppa in Frànsa. A dominaçión françéize a l’é finîa. Ma o Le Meingre da ’n pónto de vìsta aministratîvo o l’é stæto ‘n bón governatô ch’o l’à lasciòu a Zêna lézze asæ bónn-e... a sôla creaçión do Bànco a bastiéiva a fâne ‘n bón governatô.

A l’é a stöia da nòstra çitæ: arîva un ch’o mànda vîa quéllo che gh’êa prìmma e tùtti a ciocâghe e màn. No pàssa goæi che sto chi o vêgne pigiòu in grìtta e alôa a ghe va bén s’o riêsce a sarvâ a tésta. T’arîva sùbito ’n âtro e tùtti a dî “quésto scì ch’o va bén”. No passa goæi... e sémmo tórna da càppo.

ànno 1410

Partîo o Boucicaut, o govèrno da çitæ o vêgne dæto a-o Teodöo Paleòlogo che comm’émmo vìsto o l’à dæto ’na màn a mandâ vîa o françéize. Sùbito gh’é chi no l’é d’acòrdio: i goèrfi! Pe puniçión ghe vêgne levòu e càreghe pùbliche. L’Òbèrto Spìnoa e o Rafaæle de Montâdo ghe dàn ’na leçión a Pòrtofìn dónde se són mìssi sott’a-a proteçión di Fiéschi chi-â sò vòtta çèrcan de bàtte i ghibelìn ma vêgnan fermæ da-o Corâdo do Carétto. O Teodöo o l’é confermòu pe çìnque ànni co-in stipéndio de 150.000 frànchi l’ànno.

ànno 1413

Cös’émmo dîto prìmma a propòxito de l’andâ e vegnî di governatoî? Dòppo chò-u Paleòlogo o l’à avûo o govèrno da çitæ (pe çinqu’ànni, v’aregordæ), o l’é stæto ’n contìnoo de lòtte, bolezùmmi, solevaçioìn provocæ da quésta o da quélla famìggia e de lóngo p’avéi o contròllo da çitæ. Zêna a gh’à problémi dapertùtto e o Teodöo o no riêsce a fâ goæi pe risòlvili. Pe ’n’agitaçión a Sànn-a o governatô o làscia a çitæ e o fa arestâ o Zòrzo Adórno ch’o l’êa andæto la pe métte pâxe. Sénsa de lê in çitæ, pìggia o potêre un di Fregôzo. Alôa o Teodöo o fa liberâ l’Adórno e o çèrca d’avéi tórna o contròllo da çitæ. Ma o no ghe riêsce e o rinónçia a-a càrega. O Zòrzo Adórno o vêgne elètto Dûxe.

ànno 1416 - A Caràcca

Dòppo a parténsa do Paleòlogo gh’é stæto lòtte sangoinôze tra e vàrie famìgge e e vàrie façioìn. A-a fìn de ste chì vêgne elètto Dûxe o Tomâxo Fregôzo. A prìmma cösa ch’o fa a l’é quélla de pagâ de stàcca sò i 60.000 ducàtti d’öo pe levâ a tàscia in sciâ sâ ch’a l’òpriméiva a pövia génte.

Inte quell’ànno o rè de Frànsa o noézza 16 bàrchi zenéixi pe fâ a goæra a-i Ingléixi. Pi-â prìmma vòtta i zenéixi adêuvian e caràcche , bàrchi de nêuva invençión. A flòtta a l’é comandâ da-o Gioâne Grimâdi ch’o mêue inta batàggia vixìn a Chef de Caux.

ànno 1418

O Tomâxo Fregôzo o dêve afrontâ ’n atàcco do Rafaæle Montâdo ch’o l’à domandòu l’agiùtto do Filìppo Màia Viscónti de Milàn.

O Fregôzo prìmma o domànda agiùtto a Firénse ma dòppo o l’é costréito a vegnî a pàtti co-o Viscónti.

ànno 1420

Pe iniçiatîva (e co-e sò palànche) do Bertomê Bòsco (òmmo de lézze) nàsce l’uspiâ de Pamatón (Burgo Santi Stephani carubio Panimatoni) dónde òmmi e dònne són tegnûi inte repàrti separæ. L’ativitæ gloriôza de st’uspiâ chi a duiâ ciù de 500 ànni. O saiâ bonbardòu inta segónda goæra mondiâle e quésta a saiâ a sò fìn pe lasciâ o pòsto a-i nêuvi progètti edilìçi... quélli ch’àn destrûto Portöia, tanto pe capîse!

ànno 1421

O Filìppo Màia Viscónti o veu Zêna a tùtti i cósti e o mànda bén doî ezèrciti e ’na flòtta de galêe cóntra a Repùblica. Zêna a se difénde comm’a peu ma-a dêve socónbe. O Tomâxo Fregôzo vìsta l’inposcibilitæ d’òpónise a de fòrse magioî, o rinónçia a-o duxægo e o métte a Repùblica inte màn di Viscónti. Governatô l’é nominòu o Francesco Busone conte di Carmagnola. O Castelétto o vêgne tórna trasformòu in fortéssa.

Zêna a l’é sott’a-o domìnio di Viscónti de Milàn. Inte l’ànno 1422 a çitæ a l’é sconvòlta da-a pèsta. O Viscónti o l’é ’n òmmo anbiçiôzo e con tùtto che-e finànse de Zêna són in dezàstro o l’àrma ’na flòtta pe pigiâ Gaêta Sto fæto chi o l’é a scûza pe inandiâ ’na goæra cóntra l’Arfónso d’Aragónn-a (bón lê ascì in quànte a-anbiçioìn...), goæra ch’a se concludiâ inte l’ànno 1435 co-a batàggia de Pónsa dónde a flòtta zenéize goidâ da-o Giâxo Axòu con sôlo 13 bàrchi e 2400 sordàtti a riêsce a sconfìzze i Aragonéixi. L’Arfónso d’Aragónn-a insémme a sò fræ Gioâne Rè de Navàrra, l’Infante Rîco ciù tànte âtre persónn-e inportanti són fæti prexonê. Ma a pâxe chò-u Viscónti o fìrma co-î Aragonéixi a no piâxe a-i Zenéixi che nòminan tórna Dûxe o Tomâxo Fregôzo. Coscì finìsce o contròllo di Viscónti in sciâ Repùblica: sémmo inte l’ànno 1436.

ànno 1437

Andæti vîa i Viscónti, són elètti Dûxe i fræ Tomâxo e Batìsta Fregôzo. Tànto pe no pèrde l’abitùdine, o Batìsta o se métte cóntra sò fræ e (ma che strânio...!) a popolaçión a o proclâma Dûxe. Ma o Tomâxo o reagìsce e o pòpolo (...!), a mæxima séia, o proclâma Dûxe quésto. Ma sta vòtta chi nìnte vengànse: o Batìsta o vêgne perdonòu. O Tomâxo o restiâ in càrega scìnn-a l’ànno 1442.

ànno 1442

O Gioân Antönio Fiéschi, apogiòu da l’Arfónso d’Aragónn-a, o çèrca d’intrâ in çitæ da-o mâ. O Fregôzo o no da inpòrtansa a-a cösa ma o dêve pentîsene perché o Fiéschi o l’òcupa o Pâxo. O Fregôzo o scàppa in sciâ tôre ma o l’é costréito a-aréndise. Cóntra de lê gh’é o fæto ch’o l’à stragiòu ‘n mùggio de palànche da Repùblica pe fa o mortöio a sò fræ. Scìnn-a l’ànno 1447 saiâ Dûxe o Rafaêle Adórno.

ànno 1447

L’Adórno o l’é tròppo inmanegòu con l’Arfónso d’Aragónn-a e coscì o dêve lasciâ o duxægo ch’o pàssa a sò fræ o Bernabè. Ma quésto o dêve scapâ de spréscia quand’o Giâno Fregôzo o l’atàcca o Pâxo e o divénta lê Dûxe. A novénbre Zêna a fìrma doî tratâti: un con l’Arfónso d’Aragónn-a p’agiutâse l’un con l’âtro into câxo che un di doî o ségge atacòu da nemîxi comuìn. L’âtro d’amicìçia con Milàn. O Giâno Fregôzo o mêue e Lodovîgo Fregôzo o l’é o nêuvo dûxe. Ma o saiâ depòsto inte l’ànno 1450 pe-e sò anbiçioìn in sciâ Còrsega da quæ o veu diventâ rè. O Pêo Fregôzo o pìggia o sò pòsto de Dûxe. Nàsce da Giàcamo Fiéschi e Françésca De Néigro, Catænn-a Fiéschi, a futûra sànta. Dôe paròlle in scé sta dònna chi. A sez’ànni a vêgne maiâ co-o Giuliàn Adórno. O l’é ’n maiézzo infelîçe e alôa lê a se dédica a l’ascisténsa di pövei e di maròtti. A l’à prestòu a sò òpera inte l’uspiâ de Pamatón superàndo bén çìnque epidemîe de pèsta. A l’é mòrta a-i 15 de seténbre de l’ànno1510 e a l’é stæta fæta Sànta inte l’ànno 1737.

ànno 1451

In Còrsega za da tànto ténpo gh’é do bolezùmme cóntra Zêna. O véscovo Ambrogio d’Omessa o promêuve ’na rivòlta cóntra Zêna. O Galeàsso Fregôzo o a sòfoca into sàngoe e e sò açioìn són coscì fêe ch’o l’é adreitûa rinproveròu da-o mæximo dûxe. In Còrsega coménsa in perîodo asæ dûo pi-â Repùblica. Into méize d’agósto nàsce o Cristòffa Colónbo: no se sa si-â Zêna ò a Quìnto ma de segûo into teritöio da Repùblica. A propòxito do fæto che tùtti i pàixi eoropêi vêuan êse a pàtria do Colónbo, són spiritôxi i vèrsci do nòstro poêta Acquarón inta sò "A scovèrta de l’América":

...
Cosciché no ghe sæ nìnte de strâno
che quélli mæximi che lê o l’à scovèrto
ve dixésan ch’o l’êa... americâno!/<poem>

ànno 1453

A càoza de contìnoe ribelioìn, rivòlte, lòtte chi-â Repùblica a dêve conbàtte in Còrsega, no avéndo ciù finànse bastànti p’armâ ezèrcito e flòtta, Zêna a cêde o govèrno de l’îzoa a-o Bànco Sàn Zòrzo. Into mæximo ténpo a-o Bànco ghe vêgne atriboîa l’aotoritæ d’òbligâ o Dûxe a zuâ de mantegnî a-o Bànco mæximo tùtti i privilêgi e-e inmunitæ. O comisâio do Bànco, o Pêo Batìsta Döia, o va in Còrsega e o détta e sò condiçioìn che i scignôri do pòsto açètan.
Intànto a-o de la do mâ, Costantinòpoli a finìsce (a-i 29 de màzzo) inte màn do Möma II. Finìsce coscì l’Inpêro de Levànte. Pò-u moménto i dirìtti, i bén, e proprietæ di Zenéixi són sàrve. E Zêna a peu continoâ co-i sò comèrci.

ànno 1458

O Pêo Fregôzo o l’é elètto Dûxe. Ma a scitoaçión de Zêna a l’é ‘n dezàstro. Conflìtti intèrni, e colònie in perìcolo, l’Arfónso d’Aragónn-a ch’o no-a finìsce de dâ fastìdio, e càsce do Stâto vêue. Bastiéiva asæ mêno pe molâ tùtto. E o Fregôzo o làscia a scignorîa da Repùblica a-o rè de Frànsa, o Càrlo VII chi-â-i 9 de màrso o mànda a Zêna o Gioâne dùcca d’Angiò. Quésto o l’arîva con sordàtti e bàrchi pe prescidiâ a çitæ. A fortéssa de Castelétto a l’é tórna inte màn di françéixi.

Zêna a l’é sott’a-o domìnio di Françéixi. L’Arfónso d’Aragónn-a o l’atàcca a çitæ da-o mâ ma o vêgne respìnto. Vêgne pèrso e colònie de Enos e de Lemnos. O Pêo Fregôzo, ch’o l’à dæto lê a çitæ a-i françéixi o çèrca de repigiâsela sénsa sucèsso. Inte l’ànno 1461 i Françéixi se ne vàn e o govèrno o l’é spartîo tra o Lodovîgo Fregôzo e o Pòulo Fregôzo. In sciâ fìn inte l’ànno 1464 a scignorîa da çitæ a pàssa a-i Sfòrsa de Milàn solecitæ inte quésto da-i eziliæ zenéixi che vîvan a Milàn. O Bànco o pèrde a Còrsega ch’a pàssa sott’a-i Sfòrsa.

ànno 1466

Nàsce, a Onêgia, l’Andrîa Döia... ne sentiêmo parlâ...!

ànno 1474

O Bànco (ò sæ Zêna) o l’é costréito a lasciâ inte màn di Tùrchi e colònie de Càffa e do Tàoro. A Crimêa ascì a càzze in màn tùrca.

Inte l’ànno 1476, vêgne òrganizâ ’na ribelión cóntra i Sfòrsa. E quànde a-i 26 de dexénbre mêue o Galeàsso Màia Sfòrsa, a Zêna l’é nominòu ’n grùppo de magistrâti pe-e mezûe do câxo. Tórnan in çitæ i eziliæ: Fiéschi, Adórno, Döia e Spìnoa e da sto moménto chi se spartìan, in pitìn un, in pitìn l’âtro, o govèrno da çitæ. In Còrsega contìnoan e rivòlte cóntra a Repùblica.

ànno 1492

Comm’a l’é, comm’a no l’é... a-i 12 d’òtóbre, o Cristòffa Colónbo o l’arîva pi-â prìmma vòtta inte quélle tære che dòppo saiàn ciamæ “América”.

Dòppo o faiâ âtri tréi viâgi inte quélli pòsti (1495, 1498, 1502) ma quéllo ch’o cónta o l’é o prìmmo perché sto fæto chi, alôa quæxi sconosciûo (a notìçia a l’arîva in Spàgna into màrso de l’ànno 1493), o cangiâ a stöia de l’Eoröpa, spécce quélla de Zêna ch’a l’é quélla che n’interéssa. Finìsce o Médio Êvo e coménsa ’n procèsso de cangiaménto ch’o portiâ a-a chéita da Repùblica. Ma alôa no ghe pensâva ancón nisciùn. E amiæ in pitìn quànde se dîxe o destìn: o l’é pròpio ’n zenéize a dâ o vîa a-o declìn da sò çitæ... ma tranquìlli, doviàn pasâ ancón quæxi trexénto ànni.
Intànto a Zêna , cómme se no bastésse e goære civîli a creâ problémi, sccéuppa tórna a pèsta (ànno 1493).
E tra ’na goæra chi, ’na pâxe la, arivémmo a l’...

ànno 1499

Sémmo a-i 26 d’òtóbre. O govèrno de Zêna o pàssa sott’a-o rè de Frànsa, o Loîgi XII. O Lodovîgo Sfòrsa o l’é scapòu in Germània. A fâ da mediatô pò-u pasàggio de Zêna a-a Frànsa gh’é adreitûa o Bànco. E o rè Loîgi o fìrma ’na convençión e o confèrma i privilêgi de Zêna e l’aotonomîa do Bànco. O prìmmo Poistæ elètto da-i Françéixi o l’é o Daniæle Scarànpo.

da l’ànno 1501 a l’ànno 1600

Comm’émmo vìsto, Zêna a l’é sott’a-o domìnio françéize e a cösa a no piâxe goæi a-i zenéixi. Intànto pe córpa de sto fæto chi se són pèrsci asæ privilêgi chi-â Repùblica a gh’àiva in Spàgna. E pe de ciù, dæto chò-u Loîgi o no se fîa di zenéixi, vêgne favorîa Sànn-a.

ànno 1502

O rè Loîgi XII o vêgne a Zêna òspite do GioànLoîgi Fiéschi. O se ghe fèrma èutto giórni. Da-e crònache de l’época se lêze che tùtta a çitæ a l’à riçevûo o rè con asæ ònoî e fèste e dapertùtto de dond’o pasâva êan manifestaçioìn de grànde giöia.

ànno 1503

O pàppa o l’é o Giùlio II a-o sécolo Giuliàn da Rôe d’Arbisêua. Scì, o l’é pròpio quéllo ch’o l’à fæto dipìnze o Giudiçio Universâle inta Capélla Scistìnn-a. E famôzo ascì perché gh’êa ciù câo dâse che pregâ...
A sò eleçión a fa sperâ a-i Zenéixi de ricavâne di vantàggi.

ànno 1507

Sémmo a-e sòlite... stùffi di françéixi i Zenéixi elézan Dûxe o Pòulo da Nêuve. Pensàndo che i Françéixi no saiéivan stæti a védde sénsa fâ nìnte, o Pòulo o métte sciù ’n ezèrcito de 8000 òmmi a-i órdini do Iàcopo Córso. Ma i françéixi són ciù fòrti e a çitæ a dêve aréndise. O rè Loîgi o proibìsce o sachézzo ma o stràssa a convençión ch’o l’àiva firmòu co-o govèrno da Repùblica. Dòppo o dà órdine de fâ costroî ’na fortéssa in sciô Cô de Fâ. A se ciamiâ “Brìlla” che, cómme dîxe o nómme, a serviâ a inbrilâ a çitæ tegnìndola sott’a-a minàccia di canoìn françéixi. Quèllo meschinétto do Pòulo da Nêuve o se védde destrûta a câza e, quéllo che l’é pêzo, o ghe làscia a tésta ch’a saiâ apéiza in çìmma a-a tôre do Pâxo.

ànno 1512

O pàppa Giùlio II o s’é dæto da fâ pe métte sciù ’na conzûa cóntra i Françéixi. Vêgne formâ ’n’armâ a-o órdini do Giâno Fregôzo ch’a riêsce a intrâ in çitæ costrenzéndo i Françéixi a serâse inta Brìlla dónde ghe restiàn, asediæ, pe bén doî ànni.

ànno 1514

O Giâno Fregôzo o l’é mòrto e a-o sò pòsto o Dûxe o l’é l’Ötaviàn Fregôzo. Dòppo doî ànni i Françéixi asediæ inta Brìlla dêvan aréndise. Sùbito dòppo l’Ötaviàn o fa caciâ zù a Brìlla tra i sciàlla sciàlla da popolaçión.

ànno 1515

O rè Loîgi XII o mêue e a-o sò pòsto ghe va o Françésco I de Valois. L’Ötaviàn Fregôzo pi-â poîa chi-â çitæ a vêgne tórna atacâ, in segrétto o se métte d’acòrdio co-o rè françéize ch’o ghe prométte o duxægo perpétoo. A çitæ a l’é tórna sott’a-o contròllo da Frànsa e governatô o l’é l’Ötaviàn Fregôzo.

ànno 1522

Sott’a-o govèrno de l’Ötaviàn Fregôzo a córte do dûxe a l’à acquistòu decöo e nobiltæ. O l’é stæto de segûo o mêgio da famìggia Fregôzo. Con tùtto che lê ascì o l’à dovûo conbàtte cóntra façioìn nemîghe, o l’à de lóngo agîo con giustìçia.
Ma lê ascì o l’à dovûo socónbe. O Pròspeo Colònna insémme a-i Adórno e a-i Fiéschi, intànto chi-â flòtta spagnòlla do rè Càrlo V a l’atàcca a çitæ da-o mâ, o l’atàcca da tæra e o l’arîva a Sàn Pê d’Ænn-a. A flòtta a bonbàrda a çitæ. O Colònna o l’ìntra in çitæ e o permétte o sachézzo ch’o l’andiâ avànti pe ’n giórno intrêgo. E crònache dîxan ch’o ségge stæto òrìbile e fêo. L’Ötaviàn Fregôzo o l’é fæto prexonê e portòu inta fortéssa de Ìschia dond’o mêue.
Tànto pe dî cöse dêvan avéi patîo i zenéixi, se cónta chò-u pàppa Adriàn VI, pasàndo pe Zêna e avéndola atrovâ inte quéllo stâto òrìbile, a-o Colònna ch’o ghe domandâva l’asoluçión per quéllo fæto o gh’àgge rispòsto “Nec possum, nec volo, nec debeo” (No pòsso, no véuggio, no dêvo).

Zêna a l’é inte màn di spagnòlli e a ghe restiâ per çìnque lónghi ànni no pròpio felîçi. Cóntra a flòtta spagnòlla ch’a l’à atacòu Zêna gh’êa ’na flòtta picìnn-a de pöche galêe a-o comàndo de l’Andrîa Döia che, no riêscìndo a contrastâ i spagnòlli o s’é rifugiòu in Provénsa e o l’é pasòu a-o servìçio do rè Françésco I. Intànto Zêna inte l’ànno 1526 a pàssa tórna sott’a-i Françéixi pe ’n acòrdo tra-o pàppa e o Françésco I. Quànde scàzze o contràtto co-o Françésco I, l’Andrîa Döia o pàssa a-o servìçio do rè spagnòllo, o Càrlo V (10 agósto 1528)

ànno 1528

Governatô a Zêna l’é o Teodöo Trivùlçio ch’o gh’é stæto mìsso da-i Françéixi. O Trivùlçio o l’é ’n brâv’òmmo. O l’à mìsso màn a ’na rifórma ch’a l’êa za stæta pensâ da l’Ötaviàn Fregôzo ò sæ ’n progràmma p’eliminâ i contràsti tra-e clàsse ch’aspîran a-o govèrno da çitæ.
Ma a seténbre l’Andrîa Döia o schiêra a flòtta spagnòlla davànti a Zêna e dòppo o mànda a tæra doî squadroìn de sordàtti che òcupàn a çitæ. O Trivùlçio o se særa inta fortéssa do Castelétto e o s’arénde dòppo doî méixi. I Zenéixi proclàman tórna a Repùblica. L’Andrîa Döia o refûa o govèrno da çitæ e o vêgne diciaròu “Poæ da Pàtria”.

<poem>
“Tu m’offri un Regno, io libertà ti rendo.
Da te o Patria mia a esser grande apprendo”

Coscì gh’é scrîto sótta ’na stàtoa do Döia ch’a l’é inte ’n nìccio de ’n palàçio inte quélla ch’ancheu a l’é Stràdda de Gramsci, p’aregordâ o refûo de l’Andrîa Döia a êse governatô de Zêna.

Ghe vêgne dæta alôa a càrega de “Scìndico perpétoo”. Vêgne mìssa in òpera a rifórma do Trivùlçio (Reformationes Novæ). O dûxe o restiâ in càrega doî ànni. A nêuva organizaçión a l’öfre a poscibilitæ a-o pòpolo de parteçipâ a-o govèrno. O prìmmo Dûxe dòppo sta rifórma chi o l’é l’Òbèrto Catànio Làzou.

Dôe paròlle in sce sta Reformationes Novæ: Sta rifórma a l’é atriboîa a l’Andrîa Döia perché o l’é stæto lê a métila in pràtica ma, comm’émmo dîto a l’êa za stæta pensâ ségge da l’Ötaviàn Fregôzo che da-o Teodöo Trivùlçio. Vò-u li inte cös’a conscistéiva. O nùmero di Abèrghi o l’é stæto stabilîo inte 28 (a l’êa ciamâ “Abèrgo” l’unión de famìgge che se coalizâvan p’êse ciù fòrti). L’é stæto institoîo ’n âtro órdine de nobiltæ dîto de Sàn Pêo e o l’êa a favô di çitadìn avoxæ. L’é stæto creòu o Gran Conséggio formòu da 400 nòbili e patrìççi tiæ a sòrte. 100 de quésti formâvan dòppo o Consegétto. O Dûxe o l’êa çernûo da 28 eletoî tiæ a sòrte tra i conponénti di doî Conséggi. e o duâva in càrega pe doî ànni. I nómmi de quélli ch’aviéivan avûo incàreghi pùblichi saiéivan stæti registræ in sciô Lìbbro d’Öo. A rifórma a l’àiva ‘n tàggio aristocràtico perché e càreghe êan sôlo pe-i nòbili ma a no l’êa mâvìsta da-o pòpolo perché poéiva êse elevòu a-a nobiltæ chi apartegnîva a ’na famìggia popolâre ascì.

ànno 1536

E lòtte pò-u contròllo da çitæ no se fèrman mànco co-a nêuva rifórma. O Cézare e l’Èrcole Fregôzo, con l’agiùtto di Milanéixi se dàn da fâ p’òcupâ Zêna. Ma in çitæ se dàn da fâ pe inpedîlo. 1100 tedéschi a-i órdini do Goméz Suárez, òmmo do rè Càrlo V, ìntran in çitæ pe diféndila. Sott’a-e bandêe do rè de Frànsa vêgne zu pi-â Ponçéivia l’ezèrcito di Viscónti a-o comàndo do Cézare Fregôzo. O nómme di Fregôzo o l’invéugia e scinpatîe da génte da Ponçéivia e do Bezàgno. L’asédio a-a çitæ o dûa tréi giórni ma in sciâ fìn i asediànti dêvan tornâsene a câza lasciàndo in sciô terén 100 mòrti. Quarànta prexonê finìscian in scê galêe.

ànno 1540

In ascìdio inte quélli ténpi êan i piràtti barbaréschi. Quàrche ànno prìmma l’Andrîa Döia o l’àiva avûo da dî co-o piràtta Barbaróssa (Khair ad-Din) scignôro d’Algêri. Òua o Mediterànio e-e sò còste són colpîe da-i atàcchi do Turghud Alì dîto Dragut. O Döia o ghe mànda cóntra o Gianetìn Döia, sò nêvo, ch’o l’intóppa i piràtti in Còrsega e, co-in ingànno o riêsce a sconfìzili e a fâ prexonê o mæximo Dragut ch’o vêgne portòu a Zêna. O saiâ rescatòu pròpio da-o Khair ad-Din con 1500 scûi d’öo e o torniâ a êse ’n crùçio pe tùtti.

ànno 1541

Coscì, tànto pe no parlâ sôlo de goære e ratélle ò sæ de cöse gràmme, contiêmo chi-â Zêna... gh’é ’na gròssa carestîa. Zêna a l’à bezéugno de gràn ch’o vêgne acatòu in Frànsa co-o permìsso do rè... ah, in’âtra cösa: inte st’ànno chi gh’é stæto ascì ascì dötréi teramòtti. Che alegrîa!

ànno 1547

L’ànno prìmma o GiànLoîgi Fiéschi o l’à pìgiòu acòrdi co-o pàppa Pòulo III pe pigiâ Zêna e mandâ vîa o vêgio Andrîa Döia (ch’o l’à za 89 ànni) e sò nêvo o Gianetìn Döia. A-i 4 de zenâ o Dûxe o l’é o Benéito-Gentîle Péivie. A scitoaçión in pòrto a l’êa quésta. E galêe di Döia són in dezàrmo. L’ùnico bàrco bén fornîo de sordàtti e de rémme o l’êa quéllo di Fiéschi (a Tenpiànsa). A-o moménto convegnûo sto bàrco chi o l’ìntra in pòrto pe pigiâne posèsso. Comm’a l’é, comm’a no l’é, fòscia pe desgràçia ò fòscia perché ‘n treitô o l’à ronsòu, o Fiéschi o càzze in mâ dond’o nêga perché a sò armatûa a l’é pezànte e a-o tîa sótta. A conzûa a falìsce ma no falìsce a vengànsa do Döia che l’é sénsa pietæ. O rè de Spàgna o voriæ riformâ a Repùblica. Pe prevegnîlo l’Andrîa Döia o càngia a lézze de l’ànno 1528. A nêuva a vegnîa dîta “do quarantesètte” ò, pe sgrêuxo, “do garibétto ò do gaibétto” perché se dîxe che con quélla lézze o Döia o “da gàibo (gàribo) ò sæ sèsto a-e cöse pùbliche”. Tùtte e concescioìn de l’ànno 1528 vêgnan scancelæ.

ànno 1560

O Giàn Andrîa Döia, fìggio do Gianetìn, o riçéive l’incàrego da-o rè Filìppo II, rè de Spàgna, de dezentegâ pe de lóngo o piràtta Dragut che comm’émmo vìsto o l’êa stæto rescatòu e o l’êa tornòu a êse ’n perìcolo pe tùtti i bàrchi ch’o l’intopâva. Ma o Giàn Andrîa o no l’à l’abilitæ do sò mesiâvo e pe córpa da sò incapaçitæ a Gèrbe a sò flòtta a socónbe e sto fæto chi o permétte a-i Tùrchi de diventâ padroìn do Mediterànio. Ma a cösa ciù inportànte de st’ànno chi a l’é chi-â novénbre, mêue, into sò palàçio, l’Andrîa Döia a-a bell’etæ de 92 ànni. A sò tónba a se peu ancón amiâ inti fóndi da gêxa de Sàn Matê ch’a l’ê a gêxa da famìggia Döia. Ma politicaménte l’Andrîa o l’êa za finîo. Dificoltæ econòmiche da famìggia, incapaçitæ di sò erêdi ch’àivan portòu a grosci desàstri in mâ e in Còrsega, àivan amermòu asæ a sò nominâta. Cösa da quæ àivan aprofitòu i sò aversâi. Ma a tùtti i mòddi i cinquant’ànni do govèrno Döia són stæti ’n perîodo d’öo pi-â çitæ e a Repùblica.

ànno 1565

O Giàn Andrîa Döia o rescàtta a brùtta figûa fæta a Gèrbe andàndo co-e sò galêe in agiùtto de Màlta asediâ da-i Tùrchi. Sta vòtta o se dimóstra asæ capâçe e co-îna sôla galêa o riêsce a ronpî e cadénne che serâvan o pòrto de l’Îzoa. I Tùrchi dêvan abandonâ Màlta dòppo 110 giórni d’asédio. I Tùrchi àn avûo 20.000 mòrti. I difensoî quæxi 5000.

ànno 1571

I Pàixi eoropêi, stùffi da poténsa di Tùrchi che in sciô mâ fàn o bèllo e gràmmo ténpo, formàn ’n’aleànsa pe eliminâ ’na vòtta pe tùtte sta bréiga chi. A Repùblica, in dificoltæ econòmiche, a mànda sôlo tréi bàrchi a-o comàndo de l’Ètore Spìnoa. In càngio ìntran inte l’aleànsa i armatoî zenéixi: Döia, Çenturión, Sàoli, De Mâi, Lomelìn, Grimâdi che ghe métan i sò bàrchi e i dàn inte màn do Giàn Andrîa Döia. A batàggia a s’é conbatûa inte ægoe de Lépanto a-i 7 d’òtóbre. A flòtta de l’aleànsa a l’à dezentegòu a flòtta tùrca. L’Ètore Spìnoa o ghe làscia a vìtta e o Giàn Andrîa Döia o vêgne tórna criticòu pi-â sò incapaçitæ. Dòppo quélla batàggia a poténsa tùrca in sciô mâ a no contiâ ciù nìnte.

ànno 1576

A mòrte de l’Andrîa Döia o no poéiva no portâ a ’n cangiaménto inte l’órdine do Stâto. I aristocràtichi àivan mâ digerîo a lézze de l’ànno 1528 e quélla ascì de l’ànno 1547 (o garibétto). Gh’é vosciûo tùtto o 1575, tra lòtte e discuscioìn con moménti ascì de fòrti tenscioìn, p’arivâ a scrîve a Leges Novæ.

Leges Novæ – quésto o l’é o nómme da nêuva rifórma che çerchiêmo de spiegâ in pöche paròlle. Secondo a nêuva lézze tùtti i nòbili són pægi. Sparìsce i Abèrghi e ògni famìggia a pìggia tórna o nómme ch’a l’àiva prìmma do 1528. P’êse conscideræ nòbili no bezéugna fâ travàggi fæti co-e màn. E ativitæ da inprezâio són amìsse tra i nòbili ma no dêvan êse lô a fâle co-e sò màn. A strutûa do govèrno a càngia ma sôlo inti nùmeri. O Colêgio di Governatoî o pàssa da 8 a 12. O potêre ezecutîvo o pàssa a ’n Semenâio de 120 ançién che dêvan avéi a-o mànco 40 ànni d’etæ. Ai Governatoî (Senâto) ghe spètta a gestión polìtica da Repùblica; a-i Procuoéi (Càmea) quélla econòmica. O dûxe o dêve avéi a-o mànco 50 ànni e êse nòbile da 15 e o dêve avéi asæ sostànse pe poéi sostegnî con dignitæ e spéize da càrega. O vêgne çernûo tra ’na rêuza de 15 nómmi; da quésti ne vêgnan estræti 6 da-i quæ vêgne fêua o dûxe. In pràtica o govèrno da Repùblica òua o l’é apanàggio de l’aristocraçîa e a cösa a no l’é goæi bén vìsta da-e clàsse inferioî e da-i popolâri. Sconténta tùtti o fæto chi-â giustìçia a ségge dæta a di magistrâti foestê. Ma con tùtti i sò difètti sto nêuvo órdine o duiâ quæxi 200 ànni ò sæ scìnn-a-a fìn da Repùblica aristocràtica. Nàsce st’ànno chi o ”Semenâio” ch’o diventiâ dòppo o “Zêugo do lòtto”. O Semenâio a l’é a lìsta di nómmi di candidæ da-a quæ vegnîva estræto, tùtti i méixi, i çìnque che dovéivan fâ pàrte do Serenìscimo Colêgio (p’estensción o l’é ciamòu “semenâio” ànche o vâzo dónde vegnîva mìsso i tòcchi de papê co-i nómmi). In çèrto Benéito Gentîle o l’à avûo l’idêa de fâ scométte (a pagaménto...!) a popolaçión in sce l’éxito de l’estraçión. Sùbito a Repùblica a l’à çercòu d’inpedî a difuxón de sta cösa inmorâle... ma quand’a s’é réiza cónto ch’a poéiva goagnâghe... Comm’a l’é andæta a finî domandêlo a chi o zêuga a-o lòtto... perdón, a-o semenâio tùtte-e setemànn-e...

ànno 1580

L’inperatô Rodórfo II o concêde o tìtolo de “Serenìscima” a-a Repùblica: o mæximo tìtolo o tócca ascì a-o Dûxe e a-o Senâto: o Nicolò Döia o l’é o prìmmo Dûxe a pigiâ nómme de Serenìscimo.

ànno 1600

Finìsce o sécolo XVI, fòscia o ciù gloriôzo da Repùblica. In Eoröpa l’é vegnûo sciù Stâti poténti che védan Zêna cómme ‘n inpediménto a-e sò anbiçioìn e cómme ’n botìn ascì. A poxiçión da Supèrba into Mediterànio, a richéssa di sò comèrci fàn gôa a chi voriæ avéi ‘n sfêugo in sciô mâ e métte e màn in sce tànta richéssa. Inti pròscimi sécoli Zêna a doviâ difénde a sò aotonomîa co-ê ónge e co-i dénti... ma quésto o vediêmo andàndo avànti.

	E alôa, prìmma de serâ con sto sécolo XVI, amiémmo ’n pitìn cos’a l’êa a nòstra Zêna.

L’aristocraçîa finaçiària e mercantîle zenéize a göde de ’na soliditæ econòmica ch’a no l’à precedénti. I sò tràfeghi vàn da l’Eoröpa de ponénte a tùtto o Mediterànio. Zêna a gh’à mercoéi in Frànsa, Germània, inte Fiàndre, Inghiltæra, Spàgna, Portogàllo e a l’arîva scìnn-a-e Îzoe de l’Atlàntico, Canâie e Azòrre. In Itàlia a gh’à interèsci e afâri inte tùtte e Regioìn do Nòrd e do Sùd. A sò flòtta mercantîle a l’arîva quæxi a-i 30.000 tonêi e a goâgna bén bén ascì armàndo bàrchi e galêe pe-e âtre Naçioìn. O l’é o lucrôzo mestê de asientista (paròlla spagnòlla ch’a sta pe “apaltatô”). L’é famôzo o contràtto de l’Andrîa Döia ch’o l’à afitòu 12 galêe a-o rè de Nàpoli pe ’na sómma de 72.000 ducàtti d’öo ciù 12.000 pe-e muniçioìn. I banchiêri zenéixi són i prìmmi into móndo d’alôa. Inpréstan palànche a Stâti, inperatoî, rè (fòscia unn-a de càoze da chéita da Repùblica saiàn ascì i inpréstiti mâi restitoîi). Sto gîo de comèrci e d’afâri o l’êa gestîo in prìmma persónn-a da-o Bacàn d’ògni famìggia ch’o conoscéiva a fóndo tùtto l’argoménto gràçie a ’na spéssa ræ de corispondénsa de létere, de spésso scrîte in còdice, che contegnîvan fòrmole, notìçie polìtiche e econòmiche, nómmi de persónn-e de cónto; e a gròssa capaçitæ de prevédde i avegniménti. Asæ de sti bachén chi non vîvan ciù a Zêna ma inti pòsti di sò afâri. E coscì trovémmo i Catànio, i Döia, i Spìnoa e âtri spantegæ tra, Spàgna, Portogàllo, Fiàndre, Frànsa, Inghiltæra. E són bén 38 e famìgge (68 persónn-e) che coménsan a spantegâse ascì into Nêuvo Móndo pe védde e conósce quéllo ch’o l’êa ’n nêuvo inpêro comerciâle.

da l’ànno 1601 a l’ànno 1700

ànno 1601

O XVII sécolo o coménsa, tànto pe cangiâ, co-îna... conzûa. Tâli Giàn Batìsta Vasàllo e sò cugnòu Zòrzo Lavarêto (ò Leveràtto) d’acòrdio co-a regìnn-a Màia Terêza de’ Médici, regìnn-a de Frànsa, voriéivan arvî e pòrte de Zêna a-i françéixi. Ma o Lavarêto o se làscia scapâ a cösa co-in çèrto Maràsso. A cösa a finìsce co-o Vasàllo costréito a scapâ a Parìggi e co-a tésta do Leverâto ch’a s’arubàtta in ciàssa da Nonçiâ. Sto fæto chi o l’é o segnâle che d’òua in avànti Zêna a doviâ fâ ògni sfòrso pe difénde a sò neotralitæ. Comm’émmo za dîto tròppi són i Stâti a-i quæ fa gôa a Repùblica.

ànno 1604

E òua se ghe métan i Savöia ascì a ronpî e scàtoe. O Càrlo Manoælo I, pe inpadronîse da çitæ, o mànda, de néutte, de patùgge de sordàtti con l’incàrego de dâ a scalâta a-e miâge e intrâ inta çitæ. Ma i Zenéixi stàn a l’èrta e i piemontéixi, pigiæ prexonê, vêgnan inpicæ (no tùtti) a-e miâge mæxime. Alôa oManoælo o çèrca de pigiâ Mónego. Zêna a ghe mànda cóntra ’na flòtta a-i órdini do Zòrzo Çenturión e o tentatîvo piemontéize o falìsce. Ma sto fæto o da fastìdio a-i Spagnòlli (che són a Milàn) ch’acûzan a Repùblica de voéise pigiâ Mónego. A finìsce co-i Spagnòlli che métan ’na goarnixón inta çitæ da Còsta Azùrra.

ànno 1624

Un di pónti ciâve da diféiza da Repùblica o l’êa o marchezâto de Sucælo, vixìn a Arbénga. Za di Savöia (ànno 1614) e in ségoito da lô abandonòu (ànno 1617) o l’êa stæto acatòu da-i Zenéixi e sto fæto chi o dâva asæ fastìdio a-o Càrlo Manoælo I ch’o savéiva che pigiòu quéllo teritöio o l’aviæ avûo a pòrta avèrta p’arivâ a Zêna. O s’é aleòu alôa co-a Frànsa ch’a no pèrde l’ocaxón pe creâ rógne a-i Spagnòlli e vêgne diaciarâ a goæra a Zêna.

ànno 1625

Quélla ch’a saiâ ciamâ “a goæra savoìnn-a” a coménsa, a frevâ, con l’invaxón do teritöio da Repùblica da pàrte de l’ezèrcito piemontéize a-o comàndo do dùcca Lesdiguières intànto chi-â flòtta françéize a se prezénta davànti a-o pòrto de Zêna. Into méize d’arvî i piemontéixi pìgian Ötàggio e a sachézan. Dòppo pìgian Gâvi. A sconfìtta zenéize a l’é dizastrôza. A génte a coménsa a lasciâ a çitæ intànto chò-u govèrno o fa intrâ drénto a-e miâge tùtto o bestiàmme de valàdde do Bezàgno e da Ponçéivia in previxón de ’n lóngo asédio. L’ezèrcito invazô o l’é in sciâ Bochétta e o Manoælo za o caêssa l’idêa d’intrâ inta çitæ. Ma e cöse vîran a-o pêzo pe-i piemontéixi. A flòtta françéize a l’abandónn-a l’abròcco ségge perché reciamâ da-o Richelieu, ségge perché arîva ’na flòtta spagnòlla. O Càrlo Manoælo, o se gîa alôa vèrso Savignón e Montéuggio pe pasâ da-a valàdda do Bezàgno. Ma o l’é sconfìtto, a-i 10 de màzzo, da l’armâ zenéize goidâ da-o Batìn Marçenâ con l’agiùtto da popolaçión de valàdde da Ponçéivia e do Bezàgno. O Càrlo Manoælo o l’é costrèito a-abandonâ o cànpo lasciàndoghe àrme e röba da mangiâ. L’ànno dòppo, a Monsón, Frànsa e Spàgna se métan d’acòrdio e fìrman a pâxe: Zêna e Turìn no són mànco stæte invitæ. A vitöia zenéize in scî piemontéixi (òtegnûa in sciô mónte de Sant’Andrîa de Montà- nexi) a l’é aregordâ da-o Santoâio de Nòstra Scignôa da Vitöia fæto costroî pe voentæ do Senâto da Çitæ.

ànno 1628

O Giùlio Cézare Vachê insémme a di âtri (Antönio Ansâdo, Giuliàn Fornæ e ’n çèrto Rùffo) métan sciù a conzûa ciù pericolôza chi-â Repùblica a l’àgge mâi dovûo afrontâ. Derê a lô gh’é (amiæ in pitìn...!) o CàrloManoælo I co-a sò fisaçión de pigiâse Zêna a tùtti i mòddi. O ciàn o prevedéiva adreitûa d’amasâ o Dûxe in gêxa. Ma cómme sénpre quarcösa va stòrto (... i sòliti spioìn?!) e i conzuæ, dötréi vêgnan aciapæ e dötréi dêvan pigiâ o lìscio a-a spedîa. Tra quésti gh’é o Vachê ascì che però o tórna inderê co-o Rùffo. Vêgnan tùtti condanæ a mòrte e amasæ con tùtto chò-u Càrlo Manoælo o se ségge rivòlto a-a Spàgna pe inpedî l’ezecuçión. Ma o govèrno o rexìste a-e prescioìn polìtiche e o Vachê, con di âtri, o ghe làscia a tésta. A sò câza a vêgne bruxâ e a-o sò pòsto vêgne tiâ sciù ’na colònn-a dîta “Colònna Infàmme” p’aregordâ l’infamitæ do Vachê. A se peu ancón védde inta stràdda do Cànpo derê a ’na fontànn-a fæta tiâ sciù da-i discendénti di Vachê p’ascónde a sò verghéugna.

ànno 1630

Zêna a l’é colpîa da-a pèsta, a mæxima descrîta da-o Manzôni inti sò “I Promessi Sposi”. Ma o govèrno o l’àiva pigiòu e sò mezûe pe contrastâla e, a diferénsa da Lonbardîa, do Piemónte e da Toscâna dónde i mòrti són migiæa, a Zêna e vìtime do fragèllo són asê mêno. Mêue l’Anbrêuxo Spìnoa. O l’é stæto un di ciù famôxi òmmi d’àrme do XVII sécolo. Inte l’ànno 1627, ciamòu da-o dùcca de Savöia, o l’à parteçipòu a l’asédio de Cazâ sénsa riêscî a pigiâla pe córpa ascì di manézzi da Spàgna. O s’é retiòu delûzo into sò castéllo de Castelnêuvo Scréivia dond’o l’é mòrto a-i 25 de seténbre.

ànno 1631

A-i 6 de zùgno, a Cheràsco (Cùnio), a-a fìn da goæra pi-â sucesción do ducàtto de Màntova, Frànsa e Spàgna fìrman a pâxe e a Frànsa a pìggia o pòsto da Spàgna inta polìtica italiànn-a. -Ma quésto cös’o gh’ìntra con Zêna? O gh’ìntra perché Frànsa e Piemónte se métan d’acòrdio pe fâ a goæra a-a Repùblica e spartîse dòppo a Ligùria.

ànno 1632

Vìste e minàcce da Frànsa e do Piemónte, pe no savéi ni lêze nî scrîve, o govèrno o l’àiva dæto o vîa a-a costruçión de ùrtime miâge. L’ùrtima çénta a vêgne conpletâ tra i méixi d’arvî e màzzo.

Miâge de Zêna: parlémone ’n pitìn:

Lóngo sta stöia chi n’émmo parlòu in sa e in la, ma saiæ mêgio fâ ’n discórso ciù aprofondîo. Pe-e çitæ de quélli ténpi l’êa quæxi òbligatöio êse circondæ da miâge érte pe diféndise da-i àtacchi de fêua e pe inpedî a-i nemîxi de scavalcâle. Êan costroîe in fonçión de àrme de quélli ténpi. A saiâ a pôvie da spâro e i canoìn a réndile inùtili. A Zêna e miâge cóntan a stöia da çitæ, da sò evoluçión, da sò espansción e di nemîxi da-i quæ dovéivan diféndila.

Nòtta: i ànni riportæ són quélli da fìn di travàggi da costruçión.

Za into 640 dòppo Crìsto se gh’à e prìmme notìçie do fæto che Zêna a gh’àiva ’na çénta de miâge; perché inte quell’ànno o Rotâri o l’intra in çitæ co-o sò ezèrcito e o e càccia zu... perciò dovéivan êsighe. Ste miâge chi êan stæte costroîe in época româna (ànno 203) fòscia da quéllo pretô Spùrio ch’o l’àiva rifæto a çitæ dòppo chò-u Magên o l’àiva mìsso a çitæ a fêro e fêugo. Ma ’na cösa a l’é segûa: nisciùn (comm’émmo za dîto) o conósce a dæta da costruçión de prìmme miâge. A prìmma notìçia segûa da costruçión de ’na çénta de miâge (a Segónda) a l’é de l’ànno 848 e se tràtta de miâge vosciûe da-o Càrlo Mâgno ch’o l’àiva capîo l’inportànsa de Zêna cómme çitæ de mâ e quànte l’êa inportànte diféndila. Sta çénta a gh’à quàttro pòrte: de Sàn Zòrzo a ponénte, da Çitæ a nòrd, Soprànn-a a levànte e a-o Mâ a sùd. A zöna a crêuve ’na superfìcce de 200.000 mêtri quadrâti. E coscì arivémmo a l’ànno 1155: a Tèrsa çénta, dîta do Barbaróssa, a protézze ’na superfìcce de 550.000 mêtri quadrâti. Sto nêuvo tòcco de miâge o s’alónga da-a Pòrta Soprànn-a scìnn-a-a Pòrta de Murtiòu e a-o Portéllo de Fontànn-e Mòuxe. Da li scìnn-a-o Castelétto pe dòppo chinâ scìnn-a-a Pòrta di Vàcca. Inte l’ànno 1276 vêgne costroîa a Quàrta çénta (covertûa, 620.000 mêtri quadrâti) che da-a Pòrta di Vàcca a l’arîva lóngo tùtto o pòrto a-a Pòrta do Meu (Pòrta Çiberîa) dòppo vèrso èst scìnn-a-o Portéllo a-o Mâ e a-a colìnn-a sórva o Bezàgno. Da li a mónta (miâge de Capuçìnn-e) scìnn-a-a Tôre de Montâdo pe arivâ a l’Acasêua (pòrta de l’Òivèlla, pòrta de l’Acasêua) e in sciâ fìn unîse a-a pòrta de Murtiòu (Tèrsa çénta). Into mæximo ànno vêgne fæto o progètto pe ingrandî a Dàrsena ch’a saiâ dòppo o pónto de parténsa pi-â Quìnta çénta (ànno 1320) pe creâ ’na lìnia de diféiza a ponénte. A conprendéiva o bórgo de Sàn Stêva scìnn-a-a pòrta de Sàn Tomâxo e dòppo zu pi-â colìnn-a de Sàn Benìgno scinn-a a-o Cô de Fâ (pòrta da Lantèrna). Sta çénta a crêuve ’na superfìcce de 1.100.000 mêtri quadrâti). Inte l’ànno 1537 se costroìsce a Sèsta çénta che partìndo da-a pòrta de Sàn Tomâxo a mónta sciù vèrso nòrd e a l’incòrpora quélla ch’ancheu a l’é a ciàssa Ægoavèrde e poi a se unìsce a-o Castelétto. E lì da-arénte ghe saiâ a Pòrta Carbonæa. Òua a superfìcce protètta a l’é de 1.560.000 mêtri quadrâti. Zêna a l’é òua protètta da-e miâge che partìndo da-a Lantèrna arîvan scìnn-a a-a fôxe do Bezàgno. Ma into XVII sécolo (ànno 1633) se decìdde de protezze Zêna con de miâge che ségian o ciù lontàn poscìbile da-a çitæ p’avéi ciù ténpo pe poéise difénde. Nàsce a Sètima çènta ch’a sfrûta a-o mêgio o teritöio in gîo a-a çitæ ò sæ e colìnn-e chi-â sovràstan e a circóndan. Partìndo da-a Lantèrna sciù pi-â colìnn-a de Sàn Benìgno che alôa a separâva Zêna da Sàn Pê d’Ænn-a, se mónta sciù pò-u spartiægoe da Ponçéivia (Prementón). Quéste saiàn e miâge di Àngei. Dòppo s’arîva a Granaieu e in sciâ fìn in scê colìnn-e de Begæ e do Perâto. In sce ste miâge vêgnan costroîi i fòrti: Croxétta, Tenàggia, Begæ, Sperón e o Castelàsso: sti doî chi sórva a-o Rîghi. Da li e miâge chìnn-an vèrso Manìn (pòrta da Ciàppa) e dòppo zu vèrso Sàn Benardìn e Sàn Bertomê (co-e pòrte co-o mæximo nómme) e in sciâ fìn vàn a colegâse lóngo o Bezàgno a-e miâge de Capuçìnn-e. Òua Zêna a l’é tùtta protétta (180.000.000 mêtri quadrâti). Pe ’na magiô diféiza e miâge vêgnan rinforsæ con di fòrti in scê artûe tutte in gîo a-a çitæ. Vèrso nòrd: fòrte Poìn, i Doî Fræ e o fòrte Diamànte. A levànte: fòrte Quéssi, fòrte Richelieu, fòrte Sànta Têcla, fòrte Sàn Martìn e fòrte Sàn Giuliàn. Ciù lontàn a diféiza da valàdda do Bezàgno, o fòrte di Ràtti.

o Fòrte Diamànte

Ste fortificaçioìn, esclûzo dötræ destrûte inta segónda goæra mondiâle ò pe-e ezigénse do Ciàn Regolatô, són ancón li testimònni da grandéssa e da poténsa de Zêna e de l’abilitæ di sò costrutoî. Zêna a l’é a çitæ eoropêa co-a çénta de miâge mêgio conservâ. E chi me vêgne ’n scciupón de fótta se pénso che in Inghiltæra migiæa de persónn-e vàn a védde e quàttro prîe che són arestæ de quéllo ch’o l’êa o Vallo Adriano destrûto pe fâne gêxe, catedrâli e âtro; e chi pâ che nisciùn o sà ghe gh’émmo quésta mâvéggia. E nòstre miâge poriéivan êse ’n’atraçión mondiâle... vegniéivan scìnn-a da-a Cìnn-a pe védile... e in càngio són abandonæ e lasciæ andâ quæxi désan fastìdio. A-a fàccia da çitæ turìstica...! Ma ste conscideraçioìn chi són sôlo personâli e no gh’ìntran co-a stöia che stémmo contàndo.

ànno 1637

A Còrsega a l’êa ’n Régno. L’îzoa a l’êa sott’a-a dominaçión de Zêna. Ma quésto o no l’êa bàsta pe poéi êse açetâ cómme monarchîa e gödî di privilêgi ch’o l’à ’n régno. No l’êa fàçile sostitoî a càrega de Dûxe con quélla de Rè.

Comm’o poéiva êse rè un ch’o duâva in càrega sôlo doî ànni? E alôa quélli aspèrti di nòstri antîghi àn fæto ricórso a quéllo ch’ancheu o se ciàmiéiva ‘n escamotage. Inta Repùblica o cùlto da Madónna, da Màia Vèrgine, o l’êa asæ sentîo. A Madònna a protezéiva i mainæ e-e so câze quànde lô êan pò-u mâ. Dapertùtto in çitæ e in scê artûe tùtte in gîo gh’é gêxe e santoâi dedicæ a-a moæ do Segnô. E alôa l’é fîto fæto: a-i 25 de màrso a Madònna a l’é proclamâ Regìnn-a e Inperatrîce da Repùblica. L’é segoîa l’òfèrta di scìnboli da regalitæ ò sæ a Corónn-a, o Bàcco do Comàndo e e Ciâve da Çitæ. O Pâxo o divénta Palàçio Reâ. Vêgnan coniæ monæe con l’inmàgine da Màia Vèrgine e co-a scrîta Et reges eos a-o pòsto de l’âtra adeuviâ scìnn-a-alôa Conradus rex Romanorum e do Grìffo. L’inmàgine da Madònna a saiâ mìssa ascì in sce tùtte e bandêe, in scî gonfaloìn e in scê àrme. Ma no saiâ fàçile pi-â çitæ poéi afermâ sto privilêgio e diventâ ’n régno.

ànno 1656

A lùggio, Zêna a l’é colpîa da-a ’n’âtra epidemîa de pésta. Pâ ch’a portâla in çitæ ségian stæti di napolitén (òhu, sénsa nisciùnn-a aluxón, næ!). O contàggio o duiâ doî ànni e, con tùtto chi-â çitæ a l’êa preparà gràçie a-e strutûe e a l’esperiénsa da pésta de l’ànno 1630, a-a fìn i mòrti saiàn ciù de 60.000: 40.000 sôlo inta çitæ e i âtri spartîi tra e valàdde do Bezàgno, da Ponçéivia e i contórni. Ma sta calamitæ a no pòrta sôlo di mòrti; a l’aviâ conseguénse negatîve in sce l’economîa ascì e ghe vorià di ànni pe poéighe métte remédio. Coménsan st’ànno chi i travàggi pi-â costruçión de l’Abèrgo di Pövei, fêua de miâge sùbito derê a-a Pòrta Carbonæa. Ghe voriâ 40 ànni prìmma ch’o ségge finîo. L’Abèrgo o l’é stæto vosciûo da-o nòbile Manoælo Brìgnoe co-a raxón de dâ alögio a-i disperæ e a-i pövei pe ricuperâli e dòppo dâghe ’n travàggio ascì. Ezénpio de quànte Zêna a foîse avànti inte quélle ch’ancheu se ciàman “polìtiche sociâli” ...Wellfare... coscì, pe fâ védde che sémmo l’ingléize.

ànno 1659

Dòppo ànni e ànni de goære, a-i 7 de novénbre, Frànsa e Spàgna fìrman a pâxe dîta “di Pirenæi”. Finìsce chi o domìnio da Spàgna in Eoröpa. A Repùblica pe no savéi ni lêze, ni scrîve a mànda anbasciatoî ségge a Madrìd chi-â Parìggi. Intànto Zêna a pèrde di tràfeghi pe córpa do pòrto de Livórno preferîo da Ingléixi, Olandéixi e Tedéschi... Cómme vedéi i nêuvi Stâti coménsan a interferî into Mediterànio ascì.

ànno 1672

O Rafaæle Da Tôre o l’asegûa o Càrlo Manoælo II de Savöia che gh’é a poscibilitæ de ‘na solevaçión di zenéixi cóntra o govèrno. O ciàn o l’é quésto: o Da Tôre co-în’armâ arecugéita into Monferòu da tâle Àngiòi Màia Vîgo, o vêgne zu da-o Bezàgno pe fomentâ a solevaçión in çitæ. Into mæximo ténpo l’ezèrcito piemontéize o se méscia vèrso Sànn-a pe dòppo vêgnî vèrso Zêna. Ma o Vîgo o se ghe pénsa e o confèssa tùtto a-o senâto da Repùblica ch’o rinfòrsa e sò diféize in scî mónti e o l’àrma galêe in mâ pi-â diféiza de Rivêe. O Màrco Döia inta valàdda do Bezàgno o fèrma l’armâ faxéndo asæ prexonê. O Da Tôre o scàppa a Turìn. I piemontéixi atàcan a-o mæximo ma són costréiti a-aréndìse. Inte st’òcaxón chi l’ezèrcito piemontéize o dimòstra de no êse bén preparòu. A goæra a finìsce co-îna pâxe firmâ a Cazâ.

ànno 1673

O rè Loîgi XIV o se métte into mêzo e o costrénze Zêna e Turìn a pigiâ tórna e poxiçioìn ch’òcupâvan prìmma de l’ànno 1672.

ànno 1684

Sénsa avizâ prìmma, o rè Loîgi XIV, ch’o ghe l’à con Zêna ànche perché mìsso sciù da ’na córte de lécabrunîe, de adulatoî, o ghe diciâra goæra. A-i 12 de màzzo a flòtta françéize, fòrte de 560 bàrchi e 756 bócche da fêugo, goidâ da l’amiràlio Dusquesne e a-i órdini do marchéize de Segnalay a pàrte da l’îzoa de Hyères e a se dirìzze in sce Sànn-a dond’a pàssa sénsa che nisciùn o sospètte quarcösa. L’anbasciatô mæximo a Parìggi, o Pòulo Damæn, o no da péizo a-a cösa e o no l’infórma a Repùblica. Quànde a flòtta a se schiêra in fàccia a Zêna sôlo alôa vêgne pigiòu de contro-mezûe. Ma a çitæ a no l’é diféiza cómme se doviéiva e a no gh’à in scistêma de artilierîe modèrno. I Françéixi in càngio gh’àn di canoìn che spâran con tîo a èrco e con bónbe esploxîve. I bàrchi nemîxi són schieræ da-a Lantèrna a-a Fôxe. O Segnalay o mànda ’n ultimatum a-a çitæ: Zêna a doviâ saluâ i bàrchi françèixi che ghe pàsan davànti, a dêve lasciâghe i depòxiti da sâ de Sànn-a e mandâ ’na delegaçión a Parìggi pe domandâ perdón a-o Rè. O Senâto o no se céiga e a-i 18 de màzzo i françéixi coménsan o bonbardaménto ch’o l’andiâ avànti pe quàttro giórni. A-o quàrto giórno són chéite in sciâ çitæ bén 6000 bónbe. O Segnalay o veu a sotomisción de Zêna a-o rè de Frànsa. A rispòsta a l’é negatîva e o bonbardaménto o coménsa tórna. Inta néutte tra i 22 e i 23 de màzzo, i Françéixi téntan de sbarcâ ma vêgnan tórna caciæ in mâ. Intànto i bàrchi finìscian e bónbe e alôa se ne tórnan inderê a Tolón. In sciâ çitæ són chéite 8000 bónbe ch’àn destrûto quæxi 3000 câze. I dànni són coscì gròsci che inte l’ànno 1740 ghe ne són ancón de vixìbili tànto da fâ dî a-o poæ do Goethe (o scritô tedésco) “Zêna a se mérita o tìtolo de Supèrba”. Figuræve sò-u Loîgi o l’é sodisfæto! Pe despêto o fa serâ l’anbasciatô Damæn inta Bastìggia.

ànno 1685

A frevâ vêgne firmâ a pâxe tra-a Frànsa e Zêna ma pe quésta e condiçioìn són asæ dûe. Zêna a dêve dezarmâ e galêe e lasciâ a-a Frànsa o depòxito da sâ de Sànn-a. Pe de ciù o Dûxe co-îna delegaçión de nòbili o dêve andâ a Parìggi a rénde i ònoî a-o rè Loîgi. Vêgnan riçevûi co-in sgoàsso fêua de móddo pe fâghe sentî a poténsa do Régno. Se cónta che ’n òmmo de córte, ch’o pensâva de parlâ de mâvégge da Réggia, o l’à domandòu a-o Dûxe Françésco Lercæ cöse l’avésse inprescionòu de ciù e che quésto o gh’à rispòsto in zenéize: “A mi? quéllo d’êse chi”.

ànno 1689

Tànto p’alegerî in pitìn a stöia dónde pâ che ghe ségian sôlo desgràçie e cöse gràmme: a Zêna i zóveni de bónn-a famìggia e quélli do pòpolo se demôan balàndo o “bàllo do bàcco”. O l’é ’n bàllo ch’o vêgne da-i pàixi àrabi e o s’asoméggia a-a “danza del ventre”. I balerìn (e-e balerìnn-e... che l’é mêgio!) têgnan in màn in bàcco che fàn gjâ in sa e in la intànto che co-o còrpo se lòcian con moviménti sconpòsti. Pe quésto o l’é conscideròu indecénte e sgréuzzo (chi o sa cös’aviéivan dîto s’avésan vìsto quélli che se bàlan ancheu?)... Pe fâla cùrta, sto bàllo chi o vêgne proibîo... ma se sa cöse veu dî proibî ’na cösa spécce a-i zóveni. Fæto sta che ànche se proibîo s’é continoòu a balâlo scìnn-a-a Revoluçión Françéize quànde... o l’é stæto sostitoîo da âtri bàlli. Pe tornâ fîto a cöse ciù trìsti: a frevâ sccéuppa in Portöia ’n incéndio ch’o fa tànti dànni perché no se riêsce a-atrovâ génte ch’a dàgghe ’na màn p’amortâlo. Vêgne sùbito creâ ’na lìsta de masachén, bancæ, camàlli e âtri da poéi ciamâ in câxo foîse necesâio... e goâi a chi o no se prezénta se ciamòu. A-e cùrte i prìmmi ponpê!

ànno 1691

O Dûxe (Gianbatìsta Catànio DaVòtta) o proìbisce o zêugo de càrte dîto “a bascétta” perché o l’aroìnn-a e famìgge. Dîto e fæto: e o zêugo o divénta clandestìn. A bascétta o l’é ’n zêugo d’azàrdo dónde vìnse a càrta ciù bàssa. Pêuan zugâlo quànti zugoéi se veu e un o têgne o bànco.

E o sécolo XVII ascì o vêgne mìsso in cantìnn-a.

O l’é stæto ’n perîodo bén bén gràmmo pe Zêna: epidemîe de pèsta, goære, conzûe, invaxoìn, bonbardaménti... e quéllo torménto di Savöia... pe no parlâ do Rè Sô che pe Zêna o l’é stæto ’n rè de boràsche... âtro che sô! A-a fìn do sécolo Zêna a cónta quæxi 80.000 abitànti. O govèrno o sta bén aténto a difénde a sò neotralitæ e o çèrca de ricavâne goâgni econòmichi co-a sò flòtta comerciâle. O Bànco o garantìsce ancón a soliditæ da monæa da Repùblica. Sott’a-i ronsoìn di ténpi, càngia ûxi e costùmmi. Cómme prosegoiménto da Stràdda Nêuva (Stràdda de Garibàrdi) nàsce Stràdda de Bàrbi pe esténde a çitæ a ponénte. A Repùblica a gh’à ’na gròssa atençión pi-â vìtta sociâle e con òpere e intervénti a l’agiùtta i ciù disperæ e i ciù pövei. I Zenéixi rèstan asæ religiôxi (o cùlto da Madònna o l’é asæ fòrte) ànche se Cùria e Repùblica són de lóngo a-i færi cùrti a caxón de l’âto cósto pe mantegnî i tròppi religiôxi: se pàrla de quæxi 2750 tra prævi e móneghe. Ma inti ötöi e inte gêxe se mantêgne l’àrte e a coltûa da çitæ. Nàsce inte sto sécolo chi ’na nêuva clàsse sociâle ch’a saiâ a seménsa da futûra Borghexîa.

da l’ànno 1701 a l’ànno 1800

Sémmo intræ into sécolo XVIII ch’o saiâ pe Zêna e pi-â gloriôza Repùblica o sécolo do declìn. Comm’émmo za dîto, tròppe Naçioìn, tròppi Stâti àn di fìn ch’esclùdan Zêna cómme poténsa e a védan sôlo cómme pòrto pe-i sò interèsci. O govèrno da Repùblica o contìnoa co-a sò polìtica de neotralitæ chi-â-e vòtte a l’é equìvoca e difìçile da mantegnî inta boràsca ch’a sconquasâva l’Eoröpa. Ànche l’abilitæ diplomàtica e a capaçitæ militâre, cöse de quæ Zêna a se vantâva, vàn amermàndose pe córpa ascì de ’na clàsse polìtica de lóngo de ciù sénsa stìmoli. Pe nìnte l’ingléize Lord Carteret o l’à definio a Repùblica con desprêxo “an useless prince” ò sæ “in prìnçipe ch’o no sèrve a nìnte”. E st’afermaçión chi a l’à posciûo êse stæta fæta perché l’Inghiltæra ascì a l’à comensòu a intrigâse into Mediterànio. Pe de ciù gh’é a scitoaçión da Còrsega ch’a s’agrâva de lóngo de ciù. A Còrsega... l’îzoa a l’êa stæta mìssa, da-a Sànta Sêde, sótta l’aotoritæ zenèize inte l’ànno 1015 pe-i mériti da Repùblica into conbàtte i Saracìn. Se da ’na pàrte l’îzoa a l’êa stæta asæ inportànte pe-i comèrci e pò-u contròllo in sciô mâ, da l’âtra a l’êa stæta ascì ’na contìnoa bæga pe córpa do caràtere ribèlle di Córsci che mâ soportâvan d’êse comandæ da foestê. I solêvi, e ribelioìn, e lòtte êan a l’órdine do giórno e pe Zêna ’na contìnoa preocupaçión e ’n gròsso cósto. Émmo vìsto comm’a ’n çèrto pónto a Repùblica a l’à dovûo lasciâ o govèrno de l’îzoa a-o Bànco. E òua che l’îzoa a fâva gôa a-a Frànsa, quésta a fâva de tùtto p’asiâ a popolaçión cóntra Zêna.

ànno 1729

Pi-â tròppa severitæ da pàrte di fonçionâi zenéixi into prelevâ e tàsce, in Còrsega, inta céive de Bòçio, sccéuppa di dizórdini che vêgnan con fadîga reprèsci. Ma a Repùblica a-i pìggia sótto gànba no ritegnìndoli pericolôxi. Ma són in càngio o prinçìpio defæti futûri asæ ciù grâvi. I Scignoròtti de l’îzoa no védan de bón éuggio sti padroìn prepoténti, violénti, de spésso coròtti e incapâçi. Pe no parlâ da popolaçión che, comm’émmo za dîto, a no poéiva soportâ d’êse comandâ da di foestê (no gh’é in quésto quarcösa de scìmile a-o caràtere di zenéixi...?)

ànno 1732

Còrsega: inti ànni prìmma e ribelioìn són continoæ e a Repùblica a no l’é riêscîa a sedâle ni co-e bónn-e ni co-e gràmme. Zêna a l’à dovûo domandâ ascì l’agiùtto de Viénna ch’a l’à mandòu i sò sordàtti ma a-e spéize da Çitæ ch’a l’à dovûo tasciâ (ma amîa in pitìn che câxo...) i sò çitadìn. Dòppo bæghe, tratatîve, dòppo l’intervénto do pàppa ascì s’arîva a ’na spécce d’armistìçio dónde i Córsci són mìssi in sciô mæximo ciàn da Repùblica e òtêgnan asæ privilêgi che no fèrman e protèste.

ànno 1738

600 abitànti de l’îzoa de Tabàrca (són dîti apónto Tabarchìn), minaciæ da-e invaxoìn barbarésche, làscian e sò câze e se rifùgian in sce l’îzoa de Sàn Pê in Sardégna. Li fóndan a çitæ de Carlofòrte.

Quésta a l’é ’na stöia da contâ. Dòppo chò-u piràtta Dragut, inte l’ànno 1540 o l’êa stæto fæto prexonê da-o Gianetìn Döia e portòu a Zêna, o Càrlo V, rè de Spàgna, o l’àiva òtegnûo Tabàrca, ’n’izoétta rìcca de coâlo no goæi distànte da-a còsta africànn-a e in fàccia a Tùnexi. Into 1544, pe concesción da Spàgna, i Lomelìn, Scignôri de Pêgi, divéntan padroìn de l’îzoa. Pe colonizâla, I Lomelìn trasferìscian la in mùggio de Pêgin e coménsan o comèrcio do coâlo ch’o i faiâ diventâ rìcchi, tànto rìcchi da poéi destinâ ’na sómma consciderévole a-a costruçión da gêxa da Nonçiâ.

Ma inti prìmmi ànni do Seiçénto e cöse divéntan difìçili pi-â concorénsa françéize e pe-e contìnoe incurscioìn di piràtti barbaréschi. Inte l’ànno 1740, dòppo che za l’ànno prìmma 600 abitànti se n’êan andæti, i Lomelìn tràtan co-a Conpagnîa Françéize pe cêde o dirìtto da pésca do coâlo. Ma són prevegnûi da-o Bêy de Tùnexi che inte l’ànno 1741 o l’òcupa l’îzoa faxéndo scciâvi i 900 abitànti ch’êan ancón li. Vegnàn liberæ, pagàndo ‘n rescàtto, dêx’ànni dòppo da-o Càrlo Manoælo de Savöia ch’o i portiâ in Sardégna a Carlofòrte dónde gh’êa za quélli scapæ dôz’ànni prìmma. Se incontræ un de Carlofòrte, ciamælo tabarchìn... o no s’òfendiâ, ànsci. E dòppo stæ a sentîlo parlâ zenéize... proviéi ’n’emosción fortìscima into sentî ’na léngoa de tréi sécoli prìmma! Prìmma de conclùdde con Tabàrca, vò-u li ’na stöia... inta stöia: tra-i scciâvi rescatæ inte l’ànno 1751, gh’êa ascì a zóvena Scinforôza Timón, celebrâ da-i racónti religiôxi. A l’êa ’na fìggia asæ bèlla e o fìggio do Bêy o gh’êa vegnûo scémmo aprêuvo. Ma lê a gh’à de lóngo rexistîo e a l’à de lóngo refuòu e sò luxìnghe. E pe no renegâ a sò fêde crestiànn-a, a l’à patîo prexonîa e tortûe. Ah! E fìgge de ’na vòtta!

ànno 1740

Mêue l’inperatô tedésco Càrlo VI e a-o sò pòsto ghe va a Màia Terêza ch’a no l’é goæi bén vìsta e coscì vò-u li ’n’âtra goæra pi-â sucesción de l’Àostria. E Zêna a gh’andiâ de mêzo. Pò-u moménto a riêsce a mantegnî a sò neotralitæ e n’aprofìtan i mercànti e i comerciànti che fàn afâri con tùtte dôe e pàrte in goæra.

ànno 1742

O Càrlo Manoælo III de Savöia o stìpola ’n’aleànsa militâre co-a Màia Terêza d’Àostria asuméndo inpégni co-a regìnn-a che in càngio a ghe garantìsce âtri teritöi e ’n pòrto in sciô Mediterànio... (indovinæ in pitìn quæ?).

ànno 1743

A Màia Terêza d’Àostria a riçéive a corónn-a d’inperatôa e a-i 13 de seténbre vêgne firmòu o tratâto de Worms tra Àostria, Inghiltæra e Régno de Sardégna con l’intençión de mandâ vîa i Borboìn (ò sæ i Spagnòlli) da l’Itàlia. No poéndo dâghe Zêna, a-o Càrlo Manoælo III ghe vêgne dæto o marchezâto de Finâ che i Zenéixi àivan acatòu da-o poæ da Màia Terêza. A dî a veitæ sta chì a s’òpónn-e a sta cesción ch’a ghe pâ ’na mascarsonàia. Ma o bezéugno de dinæ e a fòrsa ch’òrmâi l’Inghiltæra a raprezénta, a costrénzan a cêde. L’é inte st’òcaxón chi che Lord Carteret o l’à pronunçiòu a famôza frâze “Zêna, in prìnçipe inùtile” sostegnìndo l’inutilitæ da Repùblica che lê o vediéiva bén sott’a-o Piemónte. Pe contrastâ o tratâto de Worms, Frànsa e Spàgna fìrman o coscidîto “Pàtto de famìggia”

ànno 1745

Zêna a l’é stréita inte ’na mòrscia tra-e poténse d’Eoröpa. Frànsa e Spàgna voriéivan chi-â Repùblica a se schierésse con lô ma inta çitæ gh’é di gròsci contràsti tra chi l’é d’acòrdio in sce ‘n intervénto a-o fiànco de dôe poténse e chi in càngio o dîxe de pensâghe bén prìmma de fâ scemàie. O 1° de màzzo Zêna a fìrma o pàtto de Aranjuez e a l’intra in goæra insémme a-a Spàgna, a-o Régno de Nàpoli e a-a Frànsa. Ma i Françéixi se laméntan che l’açión de Zêna a l’é inbesîa e alôa pe solecitâla ghe vêgne garantîo che no ghe saiâ levòu nisciùn teritöio, mànco a Còrsega. Coscì Zêna a l’é in goæra. A flòtta ingléize a se prezénta davànti a Zêna ma i canoìn a fàn alontanâ. Intànto o Càrlo Manoælo III o çèrca de fâ ribelâ a Còrsega e i Ingléixi pìgian Bastîa.

ànno 1746

I Françéixi e i Spagnòlli se retiàn vèrso a Provénsa dónde téman ’n atàcco di Ingléixi. Òua Zêna a l’é sôla davànti a l’ezèrcito aostrìaco ch’o l’òcupa Gâvi e Saravàlle. I Zenéixi preferìscian finî sott’a-i Aostrìachi ciufîto che sott’a-i Piemontéixi che no se n’andiéivan ciù. O tentatîvo de spiegâ a-i nemîxi che Zêna a no ghe l’à co-a Màia Terêza o va a vêu e a çitæ a dêve aréndise. A-i 6 de seténbre se fìrma a pâxe co-o comandànte Bòtta-Adórno d’òrìgine zenéize da pàrte de moæ. E condiçioìn da réiza són terìbili. O Bòtta-Adórno o veu sôlo dinæ pò-u sò ezèrcito e o domànda trèi milioìn de zenovìn d’öo. A çitæ a l’é costréita a rivòlzise a-o Bànco. Ma no bàsta. O Bòtta o veu âtri dinæ e pe de ciù, che ghe vêgnan consegnæ ascì e artilierîe pe portâle in Provénsa. No avéndole co-e bónn-e o çèrca de pigiâle co-a fòrsa. A popolaçión a no ne peu de ciù e a l’à sôlo bezéugno de ’n’òcaxón. Quésta a se prezénta a-i 5 de dexénbre. ’Na squàddra de sordàtti aostrìachi a sta rebelàndo ’n canón pigiòu in Caignàn pe portàlo vîa. Ma arivæ in Portöia, o canón o sprofónda into terén pe córpa do bratùmme che gh’é pi-â stràdda. A-o refûo da génte de dâ ’na màn pe liberâlo, l’ofiçiâle ch’o comànda a squàddra o pénsa bén de deuviâ o bàcco. A l’é a zìmma ch’a da fêugo a-e pôvie. Da-o mùggio de génte pàrte ’na prîa ch’a colpìsce l’ofiçiâle. Ne nàsce ’na barùffa e i sordàtti són costréiti a scapâ lasciàndo li o canón. A tradiçión a veu ch’a tiâ a prîa o l’é stæto ’n figioâme dîto o Balìlla (a-o sécolo Gianbatìsta Peràsso) o quæ sâtòu in sciô canón o l’à criòu o famôzo “che l’ìnse?” prìmma de lasciâ partî a prionâ.

“Che l’ìnse?”

Fæto sta che l’indomàn, quànde i aostrìachi tórnan per pigiâse o canón, s’atrêuvan davànti ’n vêo e pròprio ezèrcito formòu da génte do pòpolo ma da nòbili e religiôxi ascì e comandòu da ’n tâle Tomâxo Axòu. O govèrno o fa da néscio pe no vegnî mêno a-i acòrdi di 6 de seténbre. Ma e canpànn-e séunn-an a martéllo, dapertùtto se conbàtte e a-i 11 de dexénbre i Aostrìachi dêvan lasciâ a çitæ.

ànno 1748

Dòppo doî ànni de lòtte e goære inti contórni de Zêna, Aostrìachi e Piemontéixi dêvan abandonâ sconfìtti o teritöio da Repùblica. A-i 20 d’òtóbre vêgne firmâ a pâxe de Aquisgrànn-a. Ingléixi e Aostrìachi no vêuan fâ tròppe concescioìn a-o Piemónte e coscì Zêna a se repìggia o marchezâto de Finâ e tùtto quéllo ch’a gh’àiva prìmma de l’ànno 1740 conpréiza a Còrsega. A-i 10 de dexénbre o Dûxe, i nòbili, a popolaçión vàn in pelegrinàggio a-o Santoâio de Oêxìnn-a pe ringraçiâ a Madònna. Vêgne stabilîo che da quéllo moménto, tùtti i ànni, a-i 10 de dexénbre ségge fæto ‘n pelegrinàggio in Oêxìnn-a pe rénde önô a-a Madònna.

Sto fæto chi o l’é fòscia l’ùrtimo slànso d’òrghéuggio de ’na çitæ ch’a l’à de lóngo avûo ’n’âta conscideraçión do scignificâto da paròlla libertæ. Ma i ténpi són cangiæ. Zêna a no l’é ciù in gràddo de conpête co-e poténse eoropêe che són ciù grénde cómme teritöio, ciù rìcche, ciù fòrti e con interèsci che, co-a scovèrta de l’América, se són alargæ a tùtto o móndo. Tegnî a Còrsega cósta tànti dinæ. No gh’é ciù palànche p’armâ flòtta e ezèrcito. E colònie no ghe són ciù. Quéllo ch’ancón têgne són i comèrci e i tràfeghi ma són ativitæ privæ. O Bànco o l’é ancón fòrte (pe lê ascì i giórni òrmâi són contæ) ma politicaménte a Repùblica a no l’exìste ciù. Inte l’ànno 1743 l’anbasciatô da Repùblica a Lóndra, o Gianbatìsta Gastàldi, o l’êa riêscîo a caciâ tórna inta gôa a-o Lord Carteret e sò paròlle òfenscîve vèrso a Repùblica (v’aregordæ? in prìnçipe inùtile... o l’àiva dîto). Inùtile fòscia no ma de segûo incapâçe de fâ frònte a-e nêuve realtæ.

ànno 1750

’Na notìçia ch’a fa önô a-a Çitæ: con tùtto che i témpi són gràmmi gh’é de lóngo spàçio pe-e òpere de caitæ e p’agiutâ chi l’é mêno afortunòu... e quésto o l’é de lóngo stæto o gròsso mérito da Repùblica. O zóveno præve Loénso Garavénta, inta sò câza in Pontexéllo o da òspitalitæ a dötréi figeu pövei pe fâghe schêua. Fîto o nùmero di figeu o l’aoménta e alôa ghe vêgne mìsso a dispoxiçión l’ötöio da Casàssa de Sànt’Andrîa. I figeu són ciù de 400. A raxón a l’é quélla de levâ da-a stràdda e dâ ’n’istruçión a sti figeu perché da gréndi pòsan atrovâ travàggio. L’iniçiatîva a vegniâ continoâ da tùtti i erêdi da famìggia di Garavénta. L’òpera a saiâ desmantelâ a-i 15 de dexénbre de l’ànno 1977...

ànno 1764

A Còrsega, l’émmo za dîto, a l’é stæta de lóngo ’na spìnn-a into sciànco pe Zêna. No l’é chi-â Repùblica a no l’àgge fæto âtro che sfrutâ l’îzoa: inte quélla tæra pìnn-a de mizêia, Zêna a l’à çercòu de portâ órdine, a l’à costroîo stràdde into mêzo de quélli mónti sarvêghi, a l’à mantegnûo in eficénsa i pòrti. Se ’n sbàlio l’é stæto fæto o l’é quéllo de no avéi mâi çercòu d’amalgamâ i Córsci co-a Repùblica. Quésti aviéivan vosciûo êse amìssi a-o Conséggio Minô, avéi ciù vôxe in capìtolo into govèrno de l’îzoa, a sò îzoa. In càngio són de lóngo stæti conscideræ “colònia” e quésta a l’é fòscia a raxón de tànte goære, lòtte, ribelioìn. E l’êa za da ’n pitìn chi-â Frànsa a sponciâva pe pigiâsela lê st’îzoa chi. Inti ùrtimi ténpi e ribelioìn êan fomentæ da-o mæximo govèrno françéise. E coscì, no eséndo ciù in gràddo de fâ frónte a-e bréighe ch’a l’à in Còrsega, Zêna a fìrma ’n acòrdo co-a Frànsa e a-i 8 d’agósto l’ezército françéize o sbàrca in sce l’îzoa co-o pàtto de retiâse dòppo quattr’ànni se no se foîse arivæ a ’n acòrdo in sciâ sòrte de l’îzoa. E âtre Naçioìn fàn móstra d’acetâ sto manézzo chi. E pi-â Repùblica o l’é o prìmmo pàsso pe pèrde a Còrsega.

ànno 1768

A-i 15 de màzzo, a Versailles, vêgne firmòu ‘n tratâto co-o quæ Zêna a cêde a Còrsega a-a Frànsa ma co-a poscibilitæ de riscatâla rinborsàndo tùtte e spéize che intànto a Frànsa a l’à sostegnûo in sce l’îzoa. L’îzoa a no saiâ mâi ciù rescatâ e a no saiâ mâi ciù de Zêna e. dòppo, de l’Itàlia.

Into bén e into mâ a vìtta a Zêna a contìnoa. Se da o vîa a òpere pùbliche pe megioâ a çitæ. Prezénpio se stùdia de métte l’inluminaçión inte stràdde (o progètto o l’é de l’ànno 1772 e o saiâ realizòu inte l’ànno 1792). Vêgne costroîa a Stràdda Neuvìscima (ancheu stràdda de Cairöli) pe conpletâ l’unión levànte-ponénte. Vêgne finîo o fòrte de Sànta Têcla (ànno 1773). In pòrto vêgne fæto di travàggi p’alonghî i meu. Vêgne rifæta a faciâta do Pâxo. Nàsce (ànno 1782) o Nicolò Paganìn. A-i 14 de zenâ de l’ànno 1784, da Caignàn se îsa in xêuo a prìmma mongolfêa ma o govèrno o a ritêgne ’na cösa pericolôza e o a proibìsce a-i 12 d’arvî.

E coscì s’arîva a l’ànno 1789.

ànno 1789

A Revoluçión Françéize!

A notìçia e i avegniménti són trasmìssi con regolaritæ a Zêna da l’anbasciatô a Parìggi. A Repùblica a no l’é interesâ in mòddo dirètto a-o fæto cómme, in càngio, o són i âtri Stâti eoropêi, ma a dêve patîne e consegoénse: unn-a a l’é quélla de l’aoménto do cósto do gràn e de consegoénsa do pàn. O Magistrâto de l’Abondànsa o l’elìmina a lìbera contrataçión de granàgge e o se pìggia insùlti e crìtiche.

ànno 1796

In Frànsa òua gh’é a Repùblica e a Frànsa a gh’à cóntra l’Inghiltæra, l’Àostria e tùtti i Stâti eoropêi che védan o perìcolo che-e nêuve idêe pêuan êse pe-e Monarchîe e pi-â Nobiltæ in generâle. A Zêna e nêuve idêe són arivæ scìnn-a da l’ànno 1789, con giornâli e lìbbri chò-u govèrno o l’à sùbito proibîo. Ma inti salòtti e in âtri pòsti cómme Café e Speçiàie, ciù o mêno in segrétto, ste idêe àn comensòu a circolâ tra-i inteletoâli che se definìscian “giacobìn”. Coscì quànde i ezèrciti françéixi àn comensòu a invàdde vitoriôxi l’Eoröpa, Zêna (ch’a l’é de lóngo stæta ’na repùblica) pigiâ tra i doî fêughi a l’à decîzo de stâ da-a pàrte da Frànsa. A-i 16 de màzzo, o Napolión, sconfìtti Piemontéixi e Aostrìachi e intròu in Milàn, o fónda a Repùblica Traspadànn-a. In dexénbre quélla Cispadànn-a in Emìlia.

ànno 1797

L’Àostria sconfìtta a firma (a Campofòrmido, a-i 17 d’òtóbre). a pâxe co-a Frànsa e a riconósce a Repùblica Cizalpìnn-a. A Zêna, Dûxe l’é o Giàcamo Màia Brìgnoe. Sccêupa de ratélle tra chi o no voriæ Zêna aleâ co-a Frànsa e quélli che in càngio védan inte sto pàize o futùro. O Napolión o l’é preocupòu da scitoaçión de Zêna ma o no gh’à ancón témpo d’òcupâsene. Pe mézzo di anbasciatoî o fa savéi a-a Repùblica che s’a no se da ‘n govèrno democràtico, conservàndo coscì a libertæ, lê o a faiâ òcupâ da-i sò sordàtti. A-i 6 de zùgno ’na convençión preparâ a Monbèllo a stabilìsce a fìn da Repùblica de Zêna. O Giàcamo Màia Brìgnoe o no l’é ciù Dûxe ma Prescidénte da Repùblica Lìgure (14 de zùgno). In ciàssa Ægoavèrde (ch’a l’é stæta ribatezâ ciàssa da Libertæ) vêgne bruxòu o Lìbbro d’Öo da Nobiltæ. Sccêupa di dizórdini in diféiza di dirìtti do Clêro che finìscian co-in masàcro a-i 4 de seténbre davànti a-i sordàtti do generâle Duphot ch’o fa sparâ in scî rivoltôxi. Vêgne preparâ ’na nêuva costituçión dónde són tórna concèssi a-o Clêro i sò dirìtti. A nêuva costituçión a l’é aprovâ a-i 2 de dexénbre.

ànno 1798

Into méize de zenâ vêgne proclamâ a Repùblica Democràtica Lìgure. O sò govèrno o l’é formòu da ’n Conséggio de 60 persónn-e e da ’n Senâto de 30. O l’é ’n govèrno manovròu da-i françéixi i quæ riêscian a fâ alontanâ l’Arçivéscovo Lercæ e, pe fâ frónte a-a dezastrôza scitoaçión econòmica vêgne vendûo tùtto quéllo ch’o l’êa stæto confiscòu a-i nòbili e a-a Gêxa.

ànno 1800

Dòppo a dizastrôza spediçión in Egìtto, o Napolión in Itàlia o consèrva sôlo a Ligùria perché Rùsci, Aostrìachi e Ingléixi àn òcupòu tùtto o rèsto. Intànto ch’o prepâra ’n nêuvo ezèrcito, o Napolión o mànda a Zêna o sò generâle ciù brâvo, l’André Massena (che i zenéixi ciamiàn Amàssa-Zêna) ch’o l’òrganìzza a diféiza da çitæ. Atacòu da-o mâ (Ingléixi) e da tæra (Aostrìachi) co-i sò 12.000 sordàtti o se særa inta çitæ. O dêve afrontâ 25.000 Aostrìachi. A çitæ a l’é stréita d’asédio e bonbardâ da-o mâ e a patìsce a fàmme pe l’inposcibilitæ d’êse rifornîa. Pe de ciù sccêuppa ascì ’na pestegàdda ch’a fa moî migiæa de persónn-e. Dòppo quàttro méixi d’asédio, a-i 4 de zùgno, in sciô pónte de Cornigén, vêgne firmâ a capitolaçión da çitæ dónde tórnan i Aostrìachi che dêvan sùbito andâsene dòppo a vitöia do Napolión a Maréngo (a-i 23 de zùgno).

da l’ànno 1801 a l’ànno... 1815

ànno 1805

Zêna a l’é unîa a-a Frànsa e a-i 11 de zùgno in sci palàçi e in scî èrboi di bàrchi in pòrto vêgne montâ a bandêa françéize e in scê ciàsse a... ghiliotìnn-a. A-i 4 de lùggio vêgne soprèsso o Bànco de Sàn Zòrzo. O débito pùblìco o pàssa a-o Gran Livre de quéllo françéize co-îna pérdia de quæxi 120 milioìn de frànchi. A-i 22 de zùgno nàsce o Giöxéppe Mazîni.

ànno 1814

Dòppo a sconfìtta de Lìpsia (òtobre 1813) o Napolión o l’é mandòu prexonê in sce l’îzoa d’Èrba. O sò régno in Itàlia o no gh’é ciù. A Zêna ìntran i Ingléixi e o sò comandànte. o Lord Bentick, o ne pìggia o govèrno. O làscia inténde chi-â çitæ a poriæ tornâ indipendénte e êse tórna ’na lìbera repùblica. Con sta sperànsa chi vêgne sùbito elètto ’n nêuvo Dûxe, o Giêumo Særa ch’o métte sciù ’n govèrno provizöio e o métte màn a ’na costituçión da fâ aprovâ a-i vincitoî. Ma no l’é poscìbile che quésti pòsan dâ a ménte a-e propòste de chi à pèrso e con tùtto chò-u raprezentànte do govèrno provizöio, l’Antönio Brìgnoe Sâ, a-o Congrèsso de Viénna, o fàsse ògni sfòrso pe fâ acetâ a nêuva costituçión, Zêna a vêgne dæta a-o Piemónte che l’êa bén bén de ànni ch’o ghe fâva a coæ. L’ùrtimo Dûxe o se dimétte a-i 26 de dexénbre.

ànno 1815

O primmo de zenâ o nêuvo governatô, l’amiràlio Thaon de Revel o riçéive e ciâve da çitæ da-e màn di Ingléixi e o pìggia posèsso de Zêna in nómme do Rè Vitöio Manoælo I. Da sto moménto chi e inségne da çitæ saiàn quélle do Régno de Sardégna. L’italiàn ò o Latìn saiàn e léngoe di àtti ofiçiâli. L’ezèrcito zenéize o zûa fedeltæ a-o nêuvo rè. A-i 7 de frevâ o Vitöio Manoælo I o vìxita Zêna òspite do marchéize Carêga. Dòppo ariviâ o pàppa ascì (o Pîo VII) a vixitâ a çitæ. Pe controlâ mêgio i zenéixi vêgne costroîa a fortéssa de Castelétto. A Repùblica de Zêna ch’a l’à dominòu o mâ Mediterànio e-e tære tùtte in gîo pi-â-o mànco 6 sécoli, ch’a l’é stæta a goìdda econòmica, e no sôlo econòmica, pe tùtta l’Eoröpa, a no l’exìste ciù.

E chi me fèrmo mi ascì perché mi ò vosciûo scrîve a stöia da Repùblica de Zêna. No l’é chi-â stöia de Zêna a no contìnoe. Ma òua a l’é a stöia de ’na citæ cómme tànte âtre. Òua a sò stöia a fa pàrte da stöia, prìmma do Régno de Sardégna, dòppo do Régno d’Itàlia e, ancheu, da Comunitæ Eoropêa. A no l’aviâ ciù e sò lézze ma e lézze fæte e inpòste da âtri. I sò comèrci e i sò tràfeghi són controlæ da govèrni che no són ciù o sò. In sciâ fìn ’na çitæ cómme tànte âtre che fàn pàrte de ’na stöia ciù grànde e ch’a no l’é a sò. Pensæ sôlo a l’insùlto che n’à fæto o minìstro piemontéize Ratàssi (tànto pe dîne unn-a) ch’o l’à fæto diventâ piemontéxi quæxi tùtti i teritöi da Repùblica a-o de la de l’Apenìn, insùlto a-o quæ Zêna a no l’à posciûo reagî cómme in càngio a l’aviæ fæto solo çent’ànni prìmma quànde, a ògni pretéiza do Piemónte, a rispondéiva dandoghe de bacæ...; sénsa o Congrésso de Vienna, o Piemónte o no saiæ mâi riêscîo a pigiâse a nòstra çitæ...! Chi ascì chi veu savéine de ciù o peu rivòlze a-i tànti lìbbri che contìnoan a stöia da çitæ ànche dòppo chi-â Repùblica a l’é scentâ... Ma gh’é ’na cösa ch’a no l’é mòrta sùbito: o spìrito de libertæ ch’o l’é de lóngo stæto a caraterìstica da génte zenéize inte tùtta a sò stöia. Ne sàn quarcösa i Piemontéixi ch’àn avûo o sò bèllo da fâ pe vìnse a rexisténsa de ’na popolaçión ch’a no voéiva açetâ de no poéi ciù contâ nìnte. E ribelioìn, i solêvi àn caraterizòu i prìmmi ànni da dominaçión sabàoda. Tànto pe dî: pensæ chò-u Mazîni o l’êa conscideròu ’n terorìsta da Turìn. E s’arîva coscì a l’ànno 1849 quànde i Zenéixi càcian zu o Castelétto (scìnbolo do potêre piemontéize) e o Generâle La Màrmora o fa sparà in sciâ popolaçión dezarmâ e o fa canonezâ a çitæ. Dòppo i sordàtti piemontéixi (i bersaliêri) sacheziàn a çitæ cometéndo violénse d’ògni ràzza, in scê cöse e in scê persónne... spécce in scê dònne d’ògni etæ. ’Na pàgina vergognôza ch’a l’é restâ ’na màccia in scî Savöia e ch’a no poriâ mâi êse lavâ.

E o mæximo spìrito o l’animâva i òperâi che inte l’ànno 1943 àn diféizo e sarvòu e fàbriche che i tedéschi voéivan portâ in Germània. E gh’êa o mæximo spìrito inte l’ànno 1945 quànde tra i 23 e i 24 d’arvî a çitæ a s’é liberâ da-i tedéschi (che se són aréixi a-i partigiâni) asæ prìmma de l’arîvo di sordàtti aleæ; ùnica çitæ in Itàlia a-avéilo fæto. Quànde i americhén són arivæ a-i 27 d’arvî, àn atrovòu ’na çitæ tornâ a-e sò ativitæ abitoâli e dónde i tranvài caminâvan regolarménte... in mêzo a-e rovìnn-e di bormbardaménti... aleæ! E fòscia l’êa ancón quéllo mæximo spìrito ch’o l’à animòu i zenéixi quànde són chinæ in ciàssa, a-i 30 de zùgno de l’ànno 1960, pe inpedî chi-â Zêna (Medàggia d’öo da Rexisténsa) se tegnìsse o Congrésso do MSI (o Partîo di Fascìsti) che pe de ciù o voéiva cómme Prescidénte quéllo Baxîle che tànti zenéixi o l’àiva fæto mètte in prexón e mandæ inti Lager naxìsti e ch’o l’êa stæto condanòu a mòrte ma dòppo sarvòu da ’n’amnistîa. A manifestaçión pacìfica a finìsce in scóntri violénti co-a poliçîa in ciàssa De Feræ, scóntri che dûan ciù de dôe ôe e che càozan ciù de 200 ferîi. I “celerìn” scàpan inti caróggi e vêgnan bersagiæ co-i vâxi de scioî tiæ da-i barcoìn da-e dónne zenéixi. In sciâ fìn o Questô o l’é costréito a retiâ i agénti. O Congrèsso do MSI o no se faiâ e o govèrno Tambrôni, ch’o l’àiva dæto o permìsso a-o congrèsso, o càzze.

O rèsto a l’é a stöia de ’na çitæ ch’a no l’é ciù bónn-a a êse padrónn-a do sò destìn, ch’a dipénde da çèrnie fæte da âtri, inte âtri palàçi. A-e vòtte incapâçe ascì de dâse di govèrni da çitæ in gràddo de fâ o bén da çitæ mæxima... ma chì stàggo intràndo inte ’n cànpo ch’o no l’é o mæ a-o mànco pe quéllo ch’o rigoàrda sta “stöia a-a spedîa”. E dæto ch’a l’é ’na stöia a-a spedîa, mi ò çercòu de contâ i fæti ciù inportànti, quélli che pêuan dâ mêgio l’idêa de cös’a l’é stæta a Repùblica de Zêna. L’é ciæo che se mi contâva tùtto, pròpio tùtto, a no saiéva stæta ’na stöia... a-a spedîa (Monsieur de La Palisse o l’é de lóngo vîvo...!). E, cómme ò za dîto in âtre òcaxoìn, pe chi voêse savéine de ciù, gh’é tànti de quélli lìbbri ciù conplêti che un o no l’à che da çèrcâli e çèrne quéllo che gh’andiâ ciù a génio.

Ma prìmma de conclùdde, lasciæ che ripòrte quéllo che in sciâ nòstra çitæ à scrîto o Guy de Maupassant (1850-1893):

"Genova vista dal mare: quale magnificenza!"

In fondo al golfo immenso la città emerge, come se sorgesse allora dalle onde, s’arrampica su per il pendìo della montagna; la quale, e dall’un lato e dall’altro, allarga le sue braccia intorno a lei, in semicerchio, quasi volesse racchiuderla, proteggerla, stringersela al cuore. Quindici paesi come vassalli o paggi, la circondano premurosamente con le loro casette bianche che si specchiano o si bagnano nell’acqua: a sinistra Cogoleto, Arenzano, Voltri, Pra, Pegli, Sestri Ponente, Sampierdarena; a destra Sturla, Quarto, Quinto, Nervi, Bogliasco, Sori, Recco, Camogli. Dietro si innalzano i primi contrafforti delle Alpi, come una muraglia ciclopica. E davanti è il porto, larghissimo, pieno di piroscafi, di rimorchiatori, di graziosi e snelli velieri orientali, di tartane, di bilancelle, di maone, di caracche, di paranze, di bragozzi, dipinti e attrezzati con fantasia imprevista, e con a prua le loro madonnine azzurre e dorate. Per le viuzze di Genova, strette, originali, tortuose, chiuse come corridoi tra le due file di case altissime, non si puà fare a meno di pensare ai suoi rudi signori; che, coi denari conquistati combattendo e trafficando sul mare, si facevano costruire quei meravigliosi palazzi di marmo che anche oggi ammiriamo nelle sue vie principali, e nei cui interni s’intravvedono lunghe fughe di cortili, di loggiati, di porticati, di scalinate sontuose.

Tànti àn scrîto de Zêna ma a mi m’é parsciûo che inte ste dötræ rîghe gh’é tùtta l’ànima da nòstra... Regìnn-a do Mâ, da Dominànte, da Supèrba... inte ’na paròlla, de ZÊNA!

Òua sémmo into XXI sécolo: són pasæ doî sécoli e da Repùblica rèsta sôlo l’aregòrdo ch’o va de lóngo de ciù amermàndose coscì comm’a va amermàndose a sò léngoa, quéllo zenéize che pe ciù de 6 sécoli o l’é stæto unn-a de léngoe ciù parlæ into Mediterànio... e no sôlo li...!

Sta “Stöia a-a spedîa” a voriæ avéi l’anbiçión d’aregordâ ségge a Repùblica chi-â sò léngoa...

Scignorîa.

Âtri progètti

• w:lij:Enrico Carlini