I Spozoéi Inpromìssi (1840)/Capìtolo I: diferénse tra e verscioìn

Præ Abóndio (o letô o l’aviâ za acapîo) o no l’êa nasciûo co-in cheu da lión. Ma, scìn da-i sò prìmmi ànni o l’avéiva dovûo acapî ch’â pêzo condiçión, a quélli ténpi, a l’êa quélla de ’na béstia sénsa ciöte e sénsa dénti<ref>ciöte (ciöta) ... dénti (dénte) = artigli... denti (qui nel significato di zanne) </ref>, e ch’a no sentìsse inclinaçión d’êse mangiâ. A fòrsa da lézze a no protezéiva in nisciùn mòddo l’òmmo bón, pâxe, e ch’o no l’avésse âtri mòddi de fâ poîa a-i âtri. No l’é che manchésse lézze e pénn-e cóntra e violénse privæ. E lézze a-o contrâio deluviâvan; i delìtti êan numeræ, e detaliæ, con estrêma anpoloxitæ; e pénn-e, ezageræ da màtto e, se no bàsta, d’acrésce, squæxi pe tùtti i câxi, a caprìçio do legislatô mæximo e de çénto ezecutoî; e procedûe, studiæ sôlo pe liberâ o giùdiçe da tùtto quéllo ch’o poêse inpedîghe de prononçiâ ’na condànna: i tòcchi de crîe cóntra i bùlli ch’émmo riportòu, ne són in picìn, ma giùsto asàzzo. Con tùtto sto chi, ànsci in gràn pàrte aprêuvo a quéllo, quélle crîe, publicæ ciù vòtte e rinforsæ de govèrno in govèrno, no servîvan âtro ch’atestâ anpolozaménte l’incapaçitæ di sò aotoî; ò, se produxéivan quàrche efètto a-a prìmma, l’êa mascimaménte d’azónze ancón ciù tribolaçioìn a quélle che i çitadìn pâxi e sénsa diféiza za patîvan da-i prepoténti, e d’acrésce e cativêie e e malìçie de sti chi. L’inpunitæ a l’êa òrganizâ, e a l’avéiva réixe che-e crîe no tocâvan, ò no poéivan smêuve. Tâli êan i rifùggi<ref>i rifùggi: i pòsti cómme-e gêxe, i convénti, i palàssi di nòbili, dónde i marfatoî se rifugiâvan p’atrovâghe, con l’òspitalitæ, l’inmunitæ.</ref>, tâli i privilêgi de dötræ clàssi<ref>clàssi: clêro, nobiltæ, sordàtti</ref>, in pàrte riconosciûe da-a fòrsa da lézze, in pàrte toleræ con invidiôzo scilénçio, ò conbatûe con inùtili mogógni, ma in sciâ fìn sostegnûi e diféizi da quélle clàssi, con ativitæ d’interèsse, e con scrópolo d’òstinaçión. Òua, st’inpunitæ chi minaciâ e insultâ, ma no distrûta da-e crîe, a dovéiva naturalménte, a tùtte e minàcce, e a tùtti i insùlti, inpiegâ nêuvi sfòrsci e nêuve invençioìn, pe conservâse. Coscì sucedéiva in realtæ; e, a-o mostrâse de crîe scrîte co-o propòxito de reprìmme i prepoténti, sti chi çercâvan inta sò fòrsa efetîva i nêuvi mézzi ciù conveniénti, pe continoâ a fâ quéllo che-e crîe voéivan proibî. E lézze poéivan bén ògni moménto inpedî, e persegoitâ l’òmmo bonelàn37bonelàn<ref>bonelàn = uomo bonario</ref>, ch’o foîse sénsa fòrsa, sénsa proteçión; perché, con l’intençión d’avéi tùtti i òmmi sótta contròllo, pe prevegnî ò pe punî tùtti i delìtti, asogetâvan tùtti i àtti do sénplice çitadìn a-o voéi abuzîvo d’ezecutoî de tùtte e qualitæ. Ma chi, prìmma de cométte ’n delìtto, o l’avéiva pigiòu e sò mezûe pe rifugiâse pe ténpo inte ’n convénto, inte ’n palàçio, dónde e goàrdie no se saiéivan mâi ciù incalæ38incalæ<ref>no se saiéivan... incalæ = non avrebbero... osato</ref> de métighe i pê; chi, sénsa âtri penscêi, o vestîva ’n’unifórme ch’a l’inpegnésse a diféndilo a vanitæ e l’interèsse de ’na famìggia poténte, de tùtta ’na condiçión, o l’êa lìbero inte sò òperaçioìn, e o poéiva rîisene de tùtto quéllo fracàsso de crîe. De quélli mæximi ch’êan incaregæ a fâle ezegoî, dötréi apartegnîvan pe parentêla a-a pàrte privilegiâ, dötréi ne dipendéivan cómme servitoî; tùtti, pe educaçión, pe interèsse, pe abitùdine, pe imitaçión, n’avéivan abrasæ i prinçìppi, e se saiéivan bén bén amiæ de no tegnîne cónto, pe amô de ’n tòcco de papê atacòu in scî cànti. I òmmi dòppo incaregæ de l’ezecuçión dirètta, se foîsan stæti ascì ardîi cómme eröi, òbediénti cómme fràtti, e lèsti a sacrificâse cómme màrtiri, no aviéivan mâi posciûo vegnîne a-a fìn, pöchi com’êan de nùmero a frónte de quélli che se tratâva de sotométte, e con asæ probabilitæ d’êse abandonæ da chi, in astræto e, pe coscì dî, pe-a régola, o gh’inponéiva d’agî. Ma, d’âtra pàrte, sti chi êan spésse vòtte i ciù pêzo e i ciù gràmmi marfatoî do sò ténpo; o sò incàrego o l’êa tegnûo in desprêxo ascì da quélli che poéivan avéine terô, e o sò tìtolo ’n insùlto. L’êa coscì bén bén naturâle che sti chi, in càngio d’arischiâ, ànsci de caciâ a vìtta inte ’n’inpréiza despiâ, vendésan a sò inativitæ, ò a sò conplicitæ a-i poténti ascì, e se riservésan d’ezercitâ a sò odiâ aotoritæ e a fòrsa che pû gh’avéivan, inte quélle òcaxoìn dónde no gh’êa perìcolo; ò sæ inte l’òprìmme, e into persegoitâ i òmmi pacioìn39pacioìn<ref>pacioìn (pación) = pacifici</ref> e sénsa diféiza.

L’òmmo ch’o veu òfénde, ò ch’o témme, ògni moménto, d’êse òféizo, o çèrca naturalménte aleæ e conpàgni. Pe sta raxón chi, inte quélli ténpi, gh’êa a màscima propensción fra e persónn-e de tegnîse unîe in grùppi de pægia condiçión, de formâne di nêuvi, e ògnidùn de procuâ a magiô poténsa a quéllo a-o quæ o l’apartegnîva. I prævi invigilâvan pe sostegnî e pe acrésce e sò inmunitæ, a nobiltæ i sò privilêgi, i sordàtti e sò ezençioìn. I mercànti, i artexén êan asociæ in meistrànse e in confratèrnite, i òmmi de lézze formâvan ’na lîga, i mêghi mæximi ’na corporaçión. Ògnidùn de sti govèrni particolæ o gh’avéiva a sò armâ particolâ40particolâ<ref>particolâ = privata-o</ref> e personâle; in ògnidùn a persónn-a a l’atrovâva o vantàggio d’adêuviâ pe le mæximo, a proporçión da sò aotoritæ e da sò capaçitæ, e fòrse mìsse insémme de bén bén. I ciù ònèsti se vaîvan de sto vantàggio chi sôlo pe diféiza; i aspèrti e i marfatoî n’aprofitâvan, pe portâ a-a fìn prepoténse, a-e quæ i sò mézzi personâli no saiéivan stæti bàsta, e pe aseguâsene l’inpunitæ. Ma e fòrse de ste tànte lîghe chi êan asæ despæge; e, inte canpàgne mascimaménte, o nòbile rìcco e prepoténte, con aprêuvo ’n mùggio de bùlli, e ’na popolaçión de paizén abitoæ, pe tradiçión de famìggia, e interesæ ò òbligæ a preservâse squæxi cómme servitoî e sordàtti do padrón, o l’ezercitâva ’n’aotoritæ, a-a quæ difiçilménte nisciun’âtra pàrte de lîga a l’aviéiva posciûo rexìstighe.

O nòstro Abóndio, ch’o no l’êa nòbile, ni rìcco, coragiôzo ancón mêno, o s’êa dónca acòrto, prìmma squæxi de tocâ i ànni da discreçión41discreçión<ref>discreçión: do giudìçio</ref>, d’êse, inte quélla societæ, cómme ’n vâzo de tæra chéutta, costréito a viagiâ insémme con tànti vâzi de færo. O l’avéiva alôa, asæ de bón gràddo, ubidîo a-a parentêla, ch’a l’avéiva vosciûo præve. A dî a veitæ, o no l’avéiva ciù de tànto pensòu a-e òbligaçioìn e a-i fìn elevæ da misción a-a quæ o se dedicâva: procuâse quarcösa pe vîve con quàrche còmodo, e métise inte ’na condiçión riverîa e fòrte, gh’êan parsciûe dôe bónn-e raxoìn pe ’na tâle scèlta. Ma ’na qualónque condiçión a no protézze ’na persónn-a, a no l’asegûa, che scìnn-a ’n çèrto pónto: nisciùnn-a a gh’inpedìsce de fâse ’n sò scistêma particolâre. Præ Abóndio, òcupòu continoaménte a pensâ a-a sò pâxe particolâ, o no dâva a ménte a quélli vantàggi, p’avéi i quæ bezeugnésse adêuviâse bén bén, ò arischiâse ’n pitìn. O sò scistêma o conscistéiva mascimaménte into sghindâ42sghindâ<ref>sghindâ = scansare, evitare, schivare</ref> tùtte e questioìn, e into cêde, inte quélle ch’o no poéiva sghindâ. Neotralitæ dezarmâ inte tùtte ae goære che ghe scciupâvan in gîo, da-e contéize, alôa frequentìscime, fra a gêxa e l’aotoritæ secolâ, fra o sordàtto e o çitadìn, fra nòbili e nòbili, scìnn-a a-e questioìn fra doî vilén, nasciûe da ’na paròlla, e decîze a pùgni, ò a cotelæ. S’o s’atrovâva asolutaménte costréito a çèrne43çèrne<ref>çèrne = scegliere</ref> fra doî che ratelâvan44ratelâvan<ref>ratelâvan (ratelâ) = bisticciavano, litigavano (bisticciare, litigare) – ratèlla = lite, litigio</ref>, o stâva co-o ciù fòrte, ma de lóngo a-o redòsso, e procuàndo de mostrâ a l’âtro che lê o no gh’êa nemîgo de sò voentæ: pàiva ch’o ghe dixésse: ma perché no éi saciûo êse voî o ciù fòrte? mi me saiéiva mìsso da-a vòstra pàrte. Stàndo a-a làrga da-i prepoténti, mostràndo de no védde e sò prepoténse inprovîze e capriçiôze, aderìndo con sogeçión a quélle ch’avésan ’n’intençión ciù séria e ciù meditâ, costrinzéndo, a fòrsa de squacìn e de rispètto cordiâle, i ciù rùsteghi e supèrbi ascì, a fâghe ’n fatorîzo, quand’o l’incontrâva pe-a stràdda, o meschinétto o l’êa riêscîo a pasâ i sciusciànt’ànni, sénsa gròsse boriànn-e.

Ma no l’é ch’o no l’avésse lê ascì o sò pitìn de ràggia ’n còrpo; e quéllo contìnoo ezercitâ a paçiénsa, quéllo dâ coscì de spésso raxón a-i âtri, tùtti quélli bocoìn amâi colæ45colæ<ref>colæ-òu-â (part.pass. di colâ) = ingoiate-o-a (ingoiare, deglutire, tranguggiare)</ref> ’n scilénçio, ghe l’avéivan inasprîa a-o pónto che, s’o no l’avésse, de manimàn, posciûo dâghe ’n pitìn de sfêugo, a sò salûte a n’aviéiva seguaménte patîo. Ma scicómme in sciâ fìn gh’êa dòppo tùtto a-o móndo, e da-arénte a lê, de persónn-e che lê o conoscéiva bén pe no êse bónn-e a fâ do mâ, coscì o poéiva quàrche vòtta dâ sfêugo con quélle a-a rouxîa46 pe tànto ténpo reprèssa, e levâse a coæ d’êse ’n pitìn prepoténte, e de criâ a tòrto. Ma o l’êa ’n inflescìbile censô di òmmi che no se regolâvan cómme lê, ma quand’a censûa a poêse êse ezercitâ sénsa nisciùn perìcolo, pe quànte lontàn. O vìnto o l’êa a dî pöco ’n audaçiôzo; l’amasòu o l’êa de lóngo stæto ’n òmmo sospètto. A chi se sæ, ch’o se foîse mìsso a sostegnî e sò raxoìn cóntra ’n poténte, e o finîva co-a tésta rótta, præ Abóndio o savéiva atrovâ de lóngo quàrche tòrto; cösa pe nìnte difìçile, perché a raxón e o tòrto no són mâi spartîi co-in tàggio coscì ezàtto, ch’ògni pàrte a l’àgge sôlo de l’unn-a ò de l’âtro. Sorvetùtto dòppo, o declamâva cóntra quélli prævi che, a sò réizego47, pigiâvan e pàrte de ’n meschìnétto òprèsso, cóntra ’n prepoténte fòrte. Sto chi voéiva dî acatâse bréighe48 a mùggi, voéi indrisâ e gànbe a-i stòrti; o dixéiva ascì con severitæ, ch’o l’êa mescciâse inte cöse secolæ, danezàndo a dignitæ da sànta misción. E cóntra sti chi o predicâva, ma de lóngo a quattr’éuggi, ò into mêzo a pöchìscime persónn-e, e tànto ciù fòrte, quànte sti chi êan conosciûi pe êse de quélli che no s’a pigiâvan, in cösa ch’a i tochésse de persónn-a. O l’avéiva dòppo ’na sò senténsa preferîa, co-a quæ o scigilâva de lóngo i discórsci in sce ste argomentaçioìn chi: che ’n galantòmmo, ch’o s’avàrde, e o se ne stàgghe inti sò pànni, o no fà mâi brùtti incóntri.