I Spozoéi Inpromìssi (1840)/Capìtolo I: diferénse tra e verscioìn

Sentìndo ste paròlle chi de ’n scignôro d’inportànsa, coscì gagiàrde e decîze, e aconpagnæ da tâli órdini, vêgne ’na gròssa coæ<ref>coæ = voglia</ref> de crédde che, a-o sôlo sentîle ciocâ, tùtti i bùlli ségian sparîi pe de lóngo. Ma o testimònio de ’n scignôro âtretànto stimòu, e âtretànto pìn de nómmi, o n’òbliga a crédde tùtto a-a revèrsa. Sto chi o l’é l’Ilustrìscimo e Ecelentìscimo Sciô Juan Fernàndez de Velàsco, Contestàbile de Castìggia, Camê Magiô de Sò Maestæ, Dùcca da Çitæ de Frìas, Cónte de Hàro e Castelnêuvo, Sciô da Câza de Velàsco, e de quélla di sètte Infànti de Làra, Governatô do Stâto de Milàn, … a-i çìnque de zùgno de l’ànno 1593, lê ascì do tùtto informòu de quànte dànni e rovìnn-e ségian… i bùlli e i malémmi, e do pèscimo efètto che quélla ràzza de gentàggia a fà cóntra o bén pùblico, e in desprêxo da giustìçia, o gh’ìntima ancón che, drénto da sêi giórni, dêvan stramuâ<ref>stramuâ = traslocare. Qui, andar via dal paese, dalla città.</ref> da-o pàize, ripeténdo a-o mæximo ténpo e prescriçioìn e e mæxime intimaçioìn de chi o l’avéiva precedûo. Dòppo i vintitréi de màzzo de l’ànno 1589, informòu, con tànto despiâxéi da sò ànima, che… sénpre de ciù inte sta Çitæ e inte sto Stâto crésce o nùmero de sti tâli (bùlli e malémmi), e de lô, de giórno e de néutte, no se sénte âtro che de ferîe dæte apòsta, asascinaménti e ladronìssi e tùtte e âtre qualitæ de delìtti, a-i quæ riêscian ciù fâçili, quélli bùlli confiàndo d’êse agiutæ da-i sò càppi e protetoî,… o prescrîve tórna i mæximi remédi, acrescéndo a döze, cómme se ûza inte moutîe òstinæ. Ògnidùn dónca, o finìsce dòppo, inte tùtti i câxi o s’avàrde bén de elùdde ’na pàrte qualónque de sta crîa chi, se dónca18dónca<ref>se dónca = altrimenti</ref>, in càngio de provâ o perdón de Sò Ecelénsa, o proviâ o sò rigô, e a sò ràggia… eséndo decîza e determinâ che sto chi o ségge l’ùrtimo e concluxîvo avîzo.

Ma o no l’é stæto do mæximo pài19pài<ref>pài (verbo e s.m.) = sembrare, parere</ref> l’Ilustrìscimo e Ecelentìscimo Scignôro, o Sciô Dòn Pédro Enrìquez de Açevédo, Cónte de Fuentés, Capitànio, e Governatô do Stâto de Milàn; o no l’é stæto de sto pài chi, e pe de bónn-e raxoìn. Do tùtto informòu da mizêia inta quæ a vîve sta Çitæ chi e sto Stâto chi pe caxón do grànde nùmero de bùlli che gh’abóndan… e decîzo de dezentegâ20dezentegâ<ref>dezentegâ = estirpare, sradicare</ref> do tùtto a seménsa tànto pericolôza, o tîa fêua, a-i çìnque de dexénbre do 1600, ’na nêuva crîa sta chi ascì pìnn-a de sançioìn ancón de ciù inflescìbili, co-a decîza intençión che, con ògni rigô, e sénsa sperànsa de perdón, ségian inte tùtti i câxi ezegoîe. Ma gh’é da crédde ch’o no se ghe ségge mìsso con tùtta quélla bónn-a coæ ch’o savéiva métte into machinâ mastrùssi21mastrùssi<ref>mastrùssi (mastrùsso) = intrighi, imbrogli</ref>, e into procuâ nemîxi a-o sò grànde nemîgo o Rîco quàrto; za che, pe sta pàrte chi, a stöia a l’afèrma com’o ségge riêscîo a-armâ cóntra quéllo rè o dùcca de Savòia, a-o quæ o gh’à fæto pèrde ciù de ’na çitæ; com’o ségge riêscîo a fâ congiurâ o dùcca de Biròn, a-o quæ o gh’à fæto pèrde a tésta22tésta<ref>Dùcca de Biròn (Charles de Gontaut) o l’é stæto un di mêgio generâli do Rîco quàrto ma, d’acòrdio co-o de Açevédo, o l’à tradîo; scovèrto, gh’àn tagiòu a tésta. </ref>; ma, pe quéllo che rigoàrda quélla seménsa tànto pericolôza di bùlli, l’é segûo ch’a continoâva a butâ23butâ<ref>butâ = buttare. Qui in senso di germogliare</ref>, a-i vintidoî de seténbre de l’ànno 1612. Inte quéllo giórno l’Ilustrìscimo e Ecelentìscimo Scignôro, o Sciô Dòn Gioâne de Mendòza, Marchéize da Hynoiòsa, Gentilòmmo Ecelentìscimo Scignôro …, o l’à pensòu pe ’n davéi de dezentegâla. Pe quésto, o l’à spedîo a Pandórfo e Màrco Tùlio Malatésti, stanpoéi de córte, a mæxima crîa, corètta e acresciûa, perché a stanpésan pe dezentegâ i bùlli. Ma sti chi són visciûi ancón pe riçéive, a-i vintiquàttro de dexénbre de l’ànno 1618, i mæximi e ciù fòrti córpi da l’Ilustrìscimo e Ecelentìscimo Scignôro, o Sciô Dòn Gòmez Soàrez de Figueròa, Dùcca de Ferìa, …, Governatô… Ma, no eséndo lô mòrti mànco de quélli, l’Ilustrìscimo e Ecelentìscimo Scignôro, o Sciô Gonzàlo Fernàndez de Còrdova, sótta o govèrno do quæ gh’é stæta a pasegiâta de præ Abóndio, o s’êa atrovòu costréito a corêze e publicâ ancón a sòlita crîa cóntra i bùlli, o giórno çìnque de òtôbre do 1627, in âtre paròlle, in ànno, in méize e doî giórni prìmma de quéllo fæto famôzo.

Che i doî sórva descrîti foîsan lì coscì p’aspêtâ quarchedùn, a l’êa cösa scìn tròppo ciæa; ma quéllo che ciù l’é despiâxûo a præ Abóndio o l’é stæto dovéi acòrzise, pe çèrti àtti, che quéllo che aspêtâvan o l’êa lê. Perché, a-o sò conparî, quélli s’êan amiæ inta fàccia, alsàndo a tésta, co-în àtto da-o quæ s’acapîva che tut’asémme tùtti doî avéivan dîto: o l’é lê; quéllo ch’o stâva a cavalón o s’êa alsòu, tiàndo a sò gànba in sciâ stràdda; l’âtro o s’êa destacòu da-a miâgia, e tùtti doî gh’andâvan incóntro. Lê, tegnìndose de lóngo o breviâio avèrto de frónte, cómme s’o lezésse, o dâva ’n’eugiâ in sciù, pe tegnîli d’éuggio; e vedéndo che ghe vegnîvan incóntro pe ’n davéi, o l’é stæto pigiòu tut’asémme da mìlle penscêi. De spréscia24spréscia<ref>spréscia = fretta. de ... = in fretta</ref> o s’é sùbito domandòu se, fra lê e i bùlli, ghe foîse quàrche inbocatûa de stràdda, da-a drîta ò da-a mancìnn-a; e gh’é sùbito vegnûo in cheu che no ghe n’êa. O l’à fæto ’n lèsto ezàmme de coscénsa, s’o l’avésse pecòu cóntra quarchedùn de cónto, cóntra quarchedùn de quélli che no perdónan; ma, scibén ch’o l’êa sciâtòu, o testimònio consolànte da sò coscénsa o l’aseguâva bén bén; ma i bùlli s’avixinâvan, amiàndolo fìsso.

O l’à mìsso o dîo ìndice e quéllo de mêzo da màn mancìnn-a into colæn25colæn<ref>colæn = collare</ref>, cómme pe acomodâlo; e, gjàndo e dôe dîe in gîo a-o còllo, a-o mæximo ténpo o gjâva a tésta inderê, storçéndo a bócca, e amiàndo co-a côa de l’éuggio scìn dond’o poéiva, se quarchedùn o l’arivésse; ma o no l’à vìsto nisciùn.

O l’à dæto ’n’eugiâ, a-o de d’âto da miagétta, inti cànpi: nisciùn; ’n’âtra con discreçión in sciâ stràdda in fàccia: nisciùn levòu i bùlli. Cöse fâ? tornâ inderê, o no l’êa ciù a ténpo: dâghe de gànbe, l’êa cómme dî, vegnîme aprêuvo26aprêuvo<ref>aprêuvo = dietro, al seguito di, appresso, dopo – anche: aprêuvo a tì = per causa tua</ref>, ò pêzo. No poéndo schivâ o perìcolo, o gh’é corîo incóntro, perché i moménti de quel’inseguéssa êan coscì angosciôzi pe lê, ch’o no dexiderâva âtro che d’acurtîli. O l’à alonghîo o pàsso, o l’à reçitòu ’n vèrso a vôxe ciù âta, o l’à acomodòu a cêa a tùtta quélla càrma e bón umô ch’o l’à posciûo, o l’à fæto tùtti i sfòrsci poscìbili pe preparâse a ’n fatorîzo27fatorîzo<ref>fatorîzo = sorriso</ref>; quand’o s’é atrovòu in fàccia a-i doî galantòmmi, drénto de lê o l’à dîto: ghe sémmo; e o s’é fermòu in scî doî pê.