I Spozoéi Inpromìssi (1840)/Capìtolo I: diferénse tra e verscioìn

Sta ràzza chi, ancheu sparîa do tùtto, a prosperâva in Lonbardîa, e a l’êa za bén bén antîga. Chi no ne savésse nìnte, vò-u lì quàrche tòcco viâxo14, ch’o poriâ dâghe ’n’idêa de sò qualitæ ciù scignificànti, di sfòrsci fæti pe estìngoila, e da sò dûa e rexisténte vitalitæ.▼

Scìn da-i éutto d’arvî de l’ànno 1583, l’Ilustrìscimo e Ecelentìscimo Sciô Dòn Càrlo d’Aragòn, Prìnçipe de Castelvetràno, Dùcca de Tæranêuva, Marchéize d’Àvola, Cónte de Burgéto, Grànd’Amiràlio, e Grànde Contestàbile de Sicìlia, Governatô de Milàn e Capitànio Generâle de Sò Maestæ Catòlica in Itàlia, do tùtto informòu da despiaçión no conportàbile inta quæ a l’é visciûa e ancón a vîve sta Çitæ chi de Milàn, a caxón di bùlli e malémmi, o pùblica ’na crîa cóntra de lô. O diciâra e o definìsce tùtti quélli che són conpréizi inte sta crîa chi, e che dêvan êse conscideræ bùlli e malémmi… i quæ, eséndo foestê ò do pàize, no àn nisciùnn-a ativitæ, ò se ghe l’àn, no a fàn… ma, sénsa salâio, ò ascì avéndolo, s’arénban a quàrche cavagêo ò gentilòmmo, ofiçiâle ò mercànte… pe spalezâlo ò agiutâlo, ò pe’n davéi, cómme se peu pensâ, pe ténde inboscàdde a-i âtri… A tùtti sti chi o l’òrdina che, drénto da sêi giórni, dêvan lasciâ o pàize, o l’òrdina a galêa a quélli che no ubidìscian, e o da a tùtti i ofiçiâli da giustìçia e ciù straniaménte abondànti e no precizæ poscibilitæ pe l’ezecuçión de l’órdine. Ma, l’ànno dòppo, i dôzze d’arvî, riconoscéndo o scignôro de prìmma, che sta Çitæ chi a l’é ancón pìnn-a di dîti bùlli… tornæ a vîve cómme vivéivan prìmma, no avéndo cangiòu o sò costùmme, e no eséndo amermòu15 o nùmero, o tîa fêua ’n’âtra crîa, ancón ciù fòrte scignificànte, inta quæ, fra e âtre òrdinànse, a prescrîve:▼

Che qualónque persónn-a, ségge de sta Çitæ chi, ségge foestê, che con doî testimònni o saiâ conscideròu, e da tùtti credûo bùllo, e avéi scìmile reputaçión, scibén che no s’açèrte ch’o l’àgge comìsso quàrche delìtto… sôlo pe avéi a reputaçión de bùllo, sénsa âtri ségni, o pòsse da-i dîti giùdiçi e da ògnidùn de lô êse mìsso a-a còrda e a-a tortûa, pe procèsso de informaçión… e scibén ch’o no confèsse quàrche delìtto, a-o mæximo mòddo o ségge mandòu a-a galêa, pe tréi ànni, pe-a sôla òpinión e a reputaçión de bùllo, cómme sórva. Tùtto sto chi, e o ciù che tralascémmo, perché Sò Ecelénsa a l’é decîza de voéi êse ubidîa da tùtti.▼

Sentìndo ste paròlle chi de ’n scignôro d’inportànsa, coscì gagiàrde e decîze, e aconpagnæ da tâli órdini, vêgne ’na gròssa coæ16 de crédde che, a-o sôlo sentîle ciocâ, tùtti i bùlli ségian sparîi pe de lóngo. Ma o testimònio de ’n scignôro âtretànto stimòu, e âtretànto pìn de nómmi, o n’òbliga a crédde tùtto a-a revèrsa. Sto chi o l’é l’Ilustrìscimo e Ecelentìscimo Sciô Juan Fernàndez de Velàsco, Contestàbile de Castìggia, Camê Magiô de Sò Maestæ, Dùcca da Çitæ de Frìas, Cónte de Hàro e Castelnêuvo, Sciô da Câza de Velàsco, e de quélla di sètte Infànti de Làra, Governatô do Stâto de Milàn, … a-i çìnque de zùgno de l’ànno1593, lê ascì do tùtto informòu de quànte dànni e rovìnn-e ségian… i bùlli e i malémmi, e do pèscimo efètto che quélla ràzza de gentàggia a fà cóntra o bén pùblico, e in desprêxo da giustìçia, o gh’ìntima ancón che, drénto da sêi giórni, dêvan stramuâ17 da-o pàize, ripeténdo a-o mæximo ténpo e prescriçioìn e e mæxime intimaçioìn de chi o l’avéiva precedûo. Dòppo i vintitréi de màzzo de l’ànno 1589, informòu, con tànto despiâxéi da sò ànima, che… sénpre de ciù inte sta Çitæ e inte sto Stâto crésce o nùmero de sti tâli (bùlli e malémmi), e de lô, de giórno e de néutte, no se sénte âtro che de ferîe dæte apòsta, asascinaménti e ladronìssi e tùtte e âtre qualitæ de delìtti, a-i quæ riêscian ciù fâçili, quélli bùlli confiàndo d’êse agiutæ da-i sò càppi e protetoî,… o prescrîve tórna i mæximi remédi, acrescéndo a döze, cómme se ûza inte moutîe òstinæ. Ògnidùn dónca, o finìsce dòppo, inte tùtti i câxi o s’avàrde bén de elùdde ’na pàrte qualónque de sta crîa chi, se dónca18, in càngio de provâ o perdón de Sò Ecelénsa, o proviâ o sò rigô, e a sò ràggia… eséndo decîza e determinâ che sto chi o ségge l’ùrtimo e concluxîvo avîzo.▼

Ma o no l’é stæto do mæximo pài19 l’Ilustrìscimo e Ecelentìscimo Scignôro, o Sciô Dòn Pédro Enrìquez de Açevédo, Cónte de Fuentés, Capitànio, e Governatô do Stâto de Milàn; o no l’é stæto de sto pài chi, e pe de bónn-e raxoìn. Do tùtto informòu da mizêia inta quæ a vîve sta Çitæ chi e sto Stâto chi pe caxón do grànde nùmero de bùlli che gh’abóndan… e decîzo de dezentegâ20 do tùtto a seménsa tànto pericolôza, o tîa fêua, a-i çìnque de dexénbre do 1600, ’na nêuva crîa sta chi ascì pìnn-a de sançioìn ancón de ciù inflescìbili, co-a decîza intençión che, con ògni rigô, e sénsa sperànsa de perdón, ségian inte tùtti i câxi ezegoîe. Ma gh’é da crédde ch’o no se ghe ségge mìsso con tùtta quélla bónn-a coæ ch’o savéiva métte into machinâ mastrùssi21, e into procuâ nemîxi a-o sò grànde nemîgo o Rîco quàrto; za che, pe sta pàrte chi, a stöia a l’afèrma com’o ségge riêscîo a-armâ cóntra quéllo rè o dùcca de Savòia, a-o quæ o gh’à fæto pèrde ciù de ’na çitæ; com’o ségge riêscîo a fâ congiurâ o dùcca de Biròn, a-o quæ o gh’à fæto pèrde a tésta22; ma, pe quéllo che rigoàrda quélla seménsa tànto pericolôza di bùlli, l’é segûo ch’a continoâva a butâ23, a-i vintidoî de seténbre de l’ànno 1612. Inte quéllo giórno l’Ilustrìscimo e Ecelentìscimo Scignôro, o Sciô Dòn Gioâne de Mendòza, Marchéize da Hynoiòsa, Gentilòmmo Ecelentìscimo Scignôro …, o l’à pensòu pe ’n davéi de dezentegâla. Pe quésto, o l’à spedîo a Pandórfo e Màrco Tùlio Malatésti, stanpoéi de córte, a mæxima crîa, corètta e acresciûa, perché a stanpésan pe dezentegâ i bùlli. Ma sti chi són visciûi ancón pe riçéive, a-i vintiquàttro de dexénbre de l’ànno 1618, i mæximi e ciù fòrti córpi da l’Ilustrìscimo e Ecelentìscimo Scignôro, o Sciô Dòn Gòmez Soàrez de Figueròa, Dùcca de Ferìa, …, Governatô… Ma, no eséndo lô mòrti mànco de quélli, l’Ilustrìscimo e Ecelentìscimo Scignôro, o Sciô Gonzàlo Fernàndez de Còrdova, sótta o govèrno do quæ gh’é stæta a pasegiâta de præ Abóndio, o s’êa atrovòu costréito a corêze e publicâ ancón a sòlita crîa cóntra i bùlli, o giórno çìnque de òtôbre do 1627, in âtre paròlle, in ànno, in méize e doî giórni prìmma de quéllo fæto famôzo.▼

E a no l’é stæta sta chi l’ùrtima publicaçión; ma noiâtri de quélle vegnûe dòppo no credémmo dovéi parlâ, cómme de cösa ch’a sciòrte da-o perîodo da nòstra stöia. Faiêmo mençión sôlo d’unn-a di trézze de frevâ de l’ànno 1632, inta quæ l’Ilustrìscimo e Ecelentìscimo Scignôro, el Duque de Ferìa, pe-a segónda vòtta governatô, o n’avîza che e ciù pêzo infamitæ vêgnan da quélli ciamæ bùlli. Sto fæto chi o bàsta pe aseguâne che, into ténpo do quæ parlémmo, i bùlli gh’êan ancón.▼

Che i doî sórva descrîti foîsan lì coscì p’aspêtâ quarchedùn, a l’êa cösa scìn tròppo ciæa; ma quéllo che ciù l’é despiâxûo a præ Abóndio o l’é stæto dovéi acòrzise, pe çèrti àtti, che quéllo che aspêtâvan o l’êa lê. Perché, a-o sò conparî, quélli s’êan amiæ inta fàccia, alsàndo a tésta, co-în àtto da-o quæ s’acapîva che tut’asémme tùtti doî avéivan dîto: o l’é lê; quéllo ch’o stâva a cavalón o s’êa alsòu, tiàndo a sò gànba in sciâ stràdda; l’âtro o s’êa destacòu da-a miâgia, e tùtti doî gh’andâvan incóntro. Lê, tegnìndose de lóngo o breviâio avèrto de frónte, cómme s’o lezésse, o dâva ’n’eugiâ in sciù, pe tegnîli d’éuggio; e vedéndo che ghe vegnîvan incóntro pe ’n davéi, o l’é stæto pigiòu tut’asémme da mìlle penscêi. De spréscia24 o s’é sùbito domandòu se, fra lê e i bùlli, ghe foîse quàrche inbocatûa de stràdda, da-a drîta ò da-a mancìnn-a; e gh’é sùbito vegnûo in cheu che no ghe n’êa. O l’à fæto ’n lèsto ezàmme de coscénsa, s’o l’avésse pecòu cóntra quarchedùn de cónto, cóntra quarchedùn de quélli che no perdónan; ma, scibén ch’o l’êa sciâtòu, o testimònio consolànte da sò coscénsa o l’aseguâva bén bén; ma i bùlli s’avixinâvan, amiàndolo fìsso. ▼

O l’à mìsso o dîo ìndice e quéllo de mêzo da màn mancìnn-a into colæn25, cómme pe acomodâlo; e, gjàndo e dôe dîe in gîo a-o còllo, a-o mæximo ténpo o gjâva a tésta inderê, storçéndo a bócca, e amiàndo co-a côa de l’éuggio scìn dond’o poéiva, se quarchedùn o l’arivésse; ma o no l’à vìsto nisciùn. ▼

O l’à dæto ’n’eugiâ, a-o de d’âto da miagétta, inti cànpi: nisciùn; ’n’âtra con discreçión in sciâ stràdda in fàccia: nisciùn levòu i bùlli. Cöse fâ? tornâ inderê, o no l’êa ciù a ténpo: dâghe de gànbe, l’êa cómme dî, vegnîme aprêuvo26, ò pêzo. No poéndo schivâ o perìcolo, o gh’é corîo incóntro, perché i moménti de quel’inseguéssa êan coscì angosciôzi pe lê, ch’o no dexiderâva âtro che d’acurtîli. O l’à alonghîo o pàsso, o l’à reçitòu ’n vèrso a vôxe ciù âta, o l’à acomodòu a cêa a tùtta quélla càrma e bón umô ch’o l’à posciûo, o l’à fæto tùtti i sfòrsci poscìbili pe preparâse a ’n fatorîzo27; quand’o s’é atrovòu in fàccia a-i doî galantòmmi, drénto de lê o l’à dîto: ghe sémmo; e o s’é fermòu in scî doî pê.▼

«Sciô curàtto,» o l’à dîto un di doî, aciantàndoghe i éuggi in sciâ fàccia.▼

«Cöse sciâ comàndan?» o gh’à rispòsto sùbito præ Abóndio, alsàndo i sò da-o lìbbro, ch’o gh’é restòu spalancòu inte moén, cómme sórva ’n leterìn28.▼

«Voscià scià l’à l’intençión,» o l’à prosegoîo l’âtro, con l’àtto minaciôzo e pìn de ràggia de chi o l’aciàppa ’n sò inferiô in sciô pónto d’intraprénde ’na briconàia, «scià l’à l’intençión de spozâ domàn Loénso Tremaxìn e Luçîa Mondèlla!»▼

«Ò sæ...» o gh’à rispòsto præ Abóndio, co-a tremaxón inta vôxe: «ò sæ, lô scignorîe sciâ són òmmi de móndo, e scià o sàn benìscimo cómme vàn ste cöse chi. O pövou curàtto o no gh’ìntra: fàn i sò paciûghi fra de lô, e dòppo… e dòppo, vêgnan da noiâtri, cómme s’andiéiva a-o bànco a schêuve: e noiâtri… noiâtri sémmo i servitoî da comunitæ.»▼

«Dónca,» o gh’à dîto o bùllo, inte l’oêgia, ma in mòddo sevêro de comàndo, «sto spozalìçio chi o no s’à da fâ, ni domàn, ni mâi.» ▼

«Ma, lô scignorîe,» o l’à replicòu præ Abóndio, co-a vôxe pâxe e cortéize de chi o veu persoâde un sénsa paçiénsa, «ma, lô scignorîe, scià se dégnan de métise inti mæ pànni. S’a cösa a dipendésse da mi,… scià o védan bén ch’â mi no me ghe ne vêgne nìnte inta stàcca… » ▼

«Sciù, andémmo,» o l’à interótto sta vòtta chi l’âtro bón conpàgno, ch’o no l’avéiva parlòu scìnn-a alôa, «ma o spozalìçio o no se faiâ, òpû…» e chi ’na bónn-a giastémma, «opû chi o faiâ o no se ne pentiâ, perché o no n’aviâ o ténpo, e…» ’n’âtra giastémma. ▼

«Sìtto ti, sìtto ti,» o l’à repigiòu o prìmmo òratô, «o sciô curàtto o l’é ’n òmmo ch’o sa vîve a-o móndo; e noiâtri sémmo di galantòmmi, che no voêmo fâghe do mâ, bàsta ch’o l’àgge do giudìçio. Sciô curàtto, l’Ilustrìscimo sciô dòn Rodrigo29 nòstro padrón o a riverìsce con cordialitæ.»▼

Sto nómme chi o l’é stæto, inta tésta de præ Abóndio, cómme, into bèllo de ’na boràsca de néutte, in lànpo ch’o l’inlùmina inte ’n bâgio de gàllo30▼

«Òh! sugerî a voscià che sciâ sa o latìn!» o l’à interótto ancón o bùllo, co-in scciupón de rîe32 fra o vilàn e o fêo. «Tócca a voscià. E sorvetùtto, scià no fàsse paròlla de st’avîzo chi, che gh’émmo dæto pò-u sò bén; manimàn… ehm… saiéiva cómme fâ quéllo tâle spozalìçio. Sciù, cöse sciâ veu che noiâtri ghe dìmmo a l’Ilustrìscimo sciô dòn Rodrigo?»▼

«O mæ rispètto…»▼

«Scià se spiêghe mêgio!»▼

«…Dispòsto… dispòsto de lóngo a l’òbediénsa.» E, prononziàndo ste paròlle chi, o no savéiva mànco lê s’o faxéiva ’na promìssa, ò ’n conpliménto. I bùlli l’àn pigiæ, o àn fæto móstra de pigiâle into scignificâto ciù sério.▼

«Benìscimo, e bónn-a néutte, scignôro,» o l’à dîto un de lô, preparàndose a partî co-o conpàgno. Præ Abóndio, che, pöchi moménti prìmma, o l’aviéiva dæto ’n éuggio pe schivâli, òua o l’aviéiva vosciûo prolongâ a conversaçión e e tratatîve. ▼

«Lô scignorîe…» o l’à comensòu, seràndo o lìbbro co-e dôe moén; ma quélli, sénsa ciù dâghe udiénsa, àn pigiòu a stràdda de dónde lê o l’êa vegnûo, e se són alontanæ, cantàndo ’na cansonàssa che mi no véuggio trascrîve. O pövou præ Abóndio o l’é restòu ’n moménto a bócca avèrta, cómme incantòu; dòppo o l’à pigiòu quélla de dôe stradétte ch’a portâva a câza sò, meténdo con fadîga e gànbe unn-a dòppo l’âtra, che pàivan arensenîe33. Com’o stésse drénto, o s’acapiâ mêgio, quànde aviêmo dîto quarcösa da sò natûa, e di ténpi inti quæ gh’êa tocòu de vîve.▼

Præ Abóndio (o letô o l’aviâ za acapîo) o no l’êa nasciûo co-in cheu da lión. Ma, scìn da-i sò prìmmi ànni o l’avéiva dovûo acapî ch’â pêzo condiçión, a quélli ténpi, a l’êa quélla de ’na béstia sénsa ciöte e sénsa dénti34, e ch’a no sentìsse inclinaçión d’êse mangiâ. A fòrsa da lézze a no protezéiva in nisciùn mòddo l’òmmo bón, pâxe, e ch’o no l’avésse âtri mòddi de fâ poîa a-i âtri. No l’é che manchésse lézze e pénn-e cóntra e violénse privæ. E lézze a-o contrâio deluviâvan; i delìtti êan numeræ, e detaliæ, con estrêma anpoloxitæ; e pénn-e, ezageræ da màtto e, se no bàsta, d’acrésce, squæxi pe tùtti i câxi, a caprìçio do legislatô mæximo e de çénto ezecutoî; e procedûe, studiæ sôlo pe liberâ o giùdiçe da tùtto quéllo ch’o poêse inpedîghe de prononçiâ ’na condànna: i tòcchi de crîe cóntra i bùlli ch’émmo riportòu, ne són in picìn, ma giùsto asàzzo. Con tùtto sto chi, ànsci in gràn pàrte aprêuvo a quéllo, quélle crîe, publicæ ciù vòtte e rinforsæ de govèrno in govèrno, no servîvan âtro ch’atestâ anpolozaménte l’incapaçitæ di sò aotoî; ò, se produxéivan quàrche efètto a-a prìmma, l’êa mascimaménte d’azónze ancón ciù tribolaçioìn a quélle che i çitadìn pâxi e sénsa diféiza za patîvan da-i prepoténti, e d’acrésce e cativêie e e malìçie de sti chi. L’inpunitæ a l’êa òrganizâ, e a l’avéiva réixe che-e crîe no tocâvan, ò no poéivan smêuve. Tâli êan i rifùggi35, tâli i privilêgi de dötræ clàssi36, in pàrte riconosciûe da-a fòrsa da lézze, in pàrte toleræ con invidiôzo scilénçio, ò conbatûe con inùtili mogógni, ma in sciâ fìn sostegnûi e diféizi da quélle clàssi, con ativitæ d’interèsse, e con scrópolo d’òstinaçión. Òua, st’inpunitæ chi minaciâ e insultâ, ma no distrûta da-e crîe, a dovéiva naturalménte, a tùtte e minàcce, e a tùtti i insùlti, inpiegâ nêuvi sfòrsci e nêuve invençioìn, pe conservâse. Coscì sucedéiva in realtæ; e, a-o mostrâse de crîe scrîte co-o propòxito de reprìmme i prepoténti, sti chi çercâvan inta sò fòrsa efetîva i nêuvi mézzi ciù conveniénti, pe continoâ a fâ quéllo che-e crîe voéivan proibî. E lézze poéivan bén ògni moménto inpedî, e persegoitâ l’òmmo bonelàn37, ch’o foîse sénsa fòrsa, sénsa proteçión; perché, con l’intençión d’avéi tùtti i òmmi sótta contròllo, pe prevegnî ò pe punî tùtti i delìtti, asogetâvan tùtti i àtti do sénplice çitadìn a-o voéi abuzîvo d’ezecutoî de tùtte e qualitæ. Ma chi, prìmma de cométte ’n delìtto, o l’avéiva pigiòu e sò mezûe pe rifugiâse pe ténpo inte ’n convénto, inte ’n palàçio, dónde e goàrdie no se saiéivan mâi ciù incalæ38 de métighe i pê; chi, sénsa âtri penscêi, o vestîva ’n’unifórme ch’a l’inpegnésse a diféndilo a vanitæ e l’interèsse de ’na famìggia poténte, de tùtta ’na condiçión, o l’êa lìbero inte sò òperaçioìn, e o poéiva rîisene de tùtto quéllo fracàsso de crîe. De quélli mæximi ch’êan incaregæ a fâle ezegoî, dötréi apartegnîvan pe parentêla a-a pàrte privilegiâ, dötréi ne dipendéivan cómme servitoî; tùtti, pe educaçión, pe interèsse, pe abitùdine, pe imitaçión, n’avéivan abrasæ i prinçìppi, e se saiéivan bén bén amiæ de no tegnîne cónto, pe amô de ’n tòcco de papê atacòu in scî cànti. I òmmi dòppo incaregæ de l’ezecuçión dirètta, se foîsan stæti ascì ardîi cómme eröi, òbediénti cómme fràtti, e lèsti a sacrificâse cómme màrtiri, no aviéivan mâi posciûo vegnîne a-a fìn, pöchi com’êan de nùmero a frónte de quélli che se tratâva de sotométte, e con asæ probabilitæ d’êse abandonæ da chi, in astræto e, pe coscì dî, pe-a régola, o gh’inponéiva d’agî. Ma, d’âtra pàrte, sti chi êan spésse vòtte i ciù pêzo e i ciù gràmmi marfatoî do sò ténpo; o sò incàrego o l’êa tegnûo in desprêxo ascì da quélli che poéivan avéine terô, e o sò tìtolo ’n insùlto. L’êa coscì bén bén naturâle che sti chi, in càngio d’arischiâ, ànsci de caciâ a vìtta inte ’n’inpréiza despiâ, vendésan a sò inativitæ, ò a sò conplicitæ a-i poténti ascì, e se riservésan d’ezercitâ a sò odiâ aotoritæ e a fòrsa che pû gh’avéivan, inte quélle òcaxoìn dónde no gh’êa perìcolo; ò sæ inte l’òprìmme, e into persegoitâ i òmmi pacioìn39 e sénsa diféiza.▼

L’òmmo ch’o veu òfénde, ò ch’o témme, ògni moménto, d’êse òféizo, o çèrca naturalménte aleæ e conpàgni. Pe sta raxón chi, inte quélli ténpi, gh’êa a màscima propensción fra e persónn-e de tegnîse unîe in grùppi de pægia condiçión, de formâne di nêuvi, e ògnidùn de procuâ a magiô poténsa a quéllo a-o quæ o l’apartegnîva. I prævi invigilâvan pe sostegnî e pe acrésce e sò inmunitæ, a nobiltæ i sò privilêgi, i sordàtti e sò ezençioìn. I mercànti, i artexén êan asociæ in meistrànse e in confratèrnite, i òmmi de lézze formâvan ’na lîga, i mêghi mæximi ’na corporaçión. Ògnidùn de sti govèrni particolæ o gh’avéiva a sò armâ particolâ40 e personâle; in ògnidùn a persónn-a a l’atrovâva o vantàggio d’adêuviâ pe le mæximo, a proporçión da sò aotoritæ e da sò capaçitæ, e fòrse mìsse insémme de bén bén. I ciù ònèsti se vaîvan de sto vantàggio chi sôlo pe diféiza; i aspèrti e i marfatoî n’aprofitâvan, pe portâ a-a fìn prepoténse, a-e quæ i sò mézzi personâli no saiéivan stæti bàsta, e pe aseguâsene l’inpunitæ. Ma e fòrse de ste tànte lîghe chi êan asæ despæge; e, inte canpàgne mascimaménte, o nòbile rìcco e prepoténte, con aprêuvo ’n mùggio de bùlli, e ’na popolaçión de paizén abitoæ, pe tradiçión de famìggia, e interesæ ò òbligæ a preservâse squæxi cómme servitoî e sordàtti do padrón, o l’ezercitâva ’n’aotoritæ, a-a quæ difiçilménte nisciun’âtra pàrte de lîga a l’aviéiva posciûo rexìstighe.▼

O nòstro Abóndio, ch’o no l’êa nòbile, ni rìcco, coragiôzo ancón mêno, o s’êa dónca acòrto, prìmma squæxi de tocâ i ànni da discreçión41, d’êse, inte quélla societæ, cómme ’n vâzo de tæra chéutta, costréito a viagiâ insémme con tànti vâzi de færo. O l’avéiva alôa, asæ de bón gràddo, ubidîo a-a parentêla, ch’a l’avéiva vosciûo præve. A dî a veitæ, o no l’avéiva ciù de tànto pensòu a-e òbligaçioìn e a-i fìn elevæ da misción a-a quæ o se dedicâva: procuâse quarcösa pe vîve con quàrche còmodo, e métise inte ’na condiçión riverîa e fòrte, gh’êan parsciûe dôe bónn-e raxoìn pe ’na tâle scèlta. Ma ’na qualónque condiçión a no protézze ’na persónn-a, a no l’asegûa, che scìnn-a ’n çèrto pónto: nisciùnn-a a gh’inpedìsce de fâse ’n sò scistêma particolâre. Præ Abóndio, òcupòu continoaménte a pensâ a-a sò pâxe particolâ, o no dâva a ménte a quélli vantàggi, p’avéi i quæ bezeugnésse adêuviâse bén bén, ò arischiâse ’n pitìn. O sò scistêma o conscistéiva mascimaménte into sghindâ42 tùtte e questioìn, e into cêde, inte quélle ch’o no poéiva sghindâ. Neotralitæ dezarmâ inte tùtte a goære che ghe scciupâvan in gîo, da-e contéize, alôa frequentìscime, fra a gêxa e l’aotoritæ secolâ, fra o sordàtto e o çitadìn, fra nòbili e nòbili, scìnn-a a-e questioìn fra doî vilén, nasciûe da ’na paròlla, e decîze a pùgni, ò a cotelæ. S’o s’atrovâva asolutaménte costréito a çèrne43 fra doî che ratelâvan44, o stâva co-o ciù fòrte, ma de lóngo a-o redòsso, e procuàndo de mostrâ a l’âtro che lê o no gh’êa nemîgo de sò voentæ: pàiva ch’o ghe dixésse: ma perché no éi saciûo êse voî o ciù fòrte? mi me saiéiva mìsso da-a vòstra pàrte. Stàndo a-a làrga da-i prepoténti, mostràndo de no védde e sò prepoténse inprovîze e capriçiôze, aderìndo con sogeçión a quélle ch’avésan ’n’intençión ciù séria e ciù meditâ, costrinzéndo, a fòrsa de squacìn e de rispètto cordiâle, i ciù rùsteghi e supèrbi ascì, a fâghe ’n fatorîzo, quand’o l’incontrâva pe-a stràdda, o meschinétto o l’êa riêscîo a pasâ i sciusciànt’ànni, sénsa gròsse boriànn-e.▼

Ma no l’é ch’o no l’avésse lê ascì o sò pitìn de ràggia ’n còrpo; e quéllo contìnoo ezercitâ a paçiénsa, quéllo dâ coscì de spésso raxón a-i âtri, tùtti quélli bocoìn amâi colæ45 ’n scilénçio, ghe l’avéivan inasprîa a-o pónto che, s’o no l’avésse, de manimàn, posciûo dâghe ’n pitìn de sfêugo, a sò salûte a n’aviéiva seguaménte patîo. Ma scicómme in sciâ fìn gh’êa dòppo tùtto a-o móndo, e da-arénte a lê, de persónn-e che lê o conoscéiva bén pe no êse bónn-e a fâ do mâ, coscì o poéiva quàrche vòtta dâ sfêugo con quélle a-a rouxîa46 pe tànto ténpo reprèssa, e levâse a coæ d’êse ’n pitìn prepoténte, e de criâ a tòrto. Ma o l’êa ’n inflescìbile censô di òmmi che no se regolâvan cómme lê, ma quand’a censûa a poêse êse ezercitâ sénsa nisciùn perìcolo, pe quànte lontàn. O vìnto o l’êa a dî pöco ’n audaçiôzo; l’amasòu o l’êa de lóngo stæto ’n òmmo sospètto. A chi se sæ, ch’o se foîse mìsso a sostegnî e sò raxoìn cóntra ’n poténte, e o finîva co-a tésta rótta, præ Abóndio o savéiva atrovâ de lóngo quàrche tòrto; cösa pe nìnte difìçile, perché a raxón e o tòrto no són mâi spartîi co-in tàggio coscì ezàtto, ch’ògni pàrte a l’àgge sôlo de l’unn-a ò de l’âtro. Sorvetùtto dòppo, o declamâva cóntra quélli prævi che, a sò réizego47, pigiâvan e pàrte de ’n meschìnétto òprèsso, cóntra ’n prepoténte fòrte. Sto chi voéiva dî acatâse bréighe48 a mùggi, voéi indrisâ e gànbe a-i stòrti; o dixéiva ascì con severitæ, ch’o l’êa mescciâse inte cöse secolæ, danezàndo a dignitæ da sànta misción. E cóntra sti chi o predicâva, ma de lóngo a quattr’éuggi, ò into mêzo a pöchìscime persónn-e, e tànto ciù fòrte, quànte sti chi êan conosciûi pe êse de quélli che no s’a pigiâvan, in cösa ch’a i tochésse de persónn-a. O l’avéiva dòppo ’na sò senténsa preferîa, co-a quæ o scigilâva de lóngo i discórsci in sce ste argomentaçioìn chi: che ’n galantòmmo, ch’o s’avàrde, e o se ne stàgghe inti sò pànni, o no fà mâi brùtti incóntri.▼

Òua i mæ vintiçìnque letoî pêuan bén inmaginâse che inpresción o dovésse fâ in sce l’ànima do meschinétto, quéllo ch’o l’é stæto contòu. O resâto de quélli môri49 e de quélle brùtte paròlle, a minàccia de ’n scignôro conosciûo pe no minaciâ inutilménte, in scistêma de vîve in pâxe, ch’o l’êa costòu asæ ànni de stùdio e de paçiénsa, distrûto inte ’n moménto, e ’n àtto da-o quæ no se poéiva védde cómme sciortîne: tùtti sti penscêi chi invexendâvan50 a tésta bàssa de præ Abóndio. – Sò-u Loensìn o se poêse mandâ vîa co-in bèllo no, béh; ma o voriâ de spiegaçioìn; e cöse gh’ò da rispóndighe, pe amô do çê? E, e, e, sto chi ascì o l’é ’na tésta: in bæ51 se nisciùn o-o tócca, ma se un o veu contradîlo… àhia! E dòppo, e dòppo, pèrso aprêuvo a quélla Luçîa, inamoòu cómme… Figioâmi, che, pe no savéi cöse fâ, s’inamôan, vêuan spozâse, e no pénsan a âtro; no se fàn càrego de tribolaçioìn inte quæ métan in meschinétto de ’n galantòmmo. Òh meschìn de mi! amiæ voiâtri se quélli doî môri dovéivan pe ’n davéi aciantâse in sciâ mæ stràdda, e pigiâsela con mi! E mi cöse gh’ìntro? Són fòscia mi che véuggio pigiâ mogê? Perché no són andæti ciù fîto a parlâ… oh amiæ ’n pitìn: brùtto destìn o mæ, che-e cöse a propòxito me vêgnan de lóngo in cheu ’n moménto dòppo l’òcaxón. Se me foîse vegnûo in cheu de sugerîghe che andésan a portâ a sò anbasciâ… - Ma, a sto pónto chi, o s’é acòrto chò-u pentîse de no êse stæto consegê e colaboratô de l’iniquitæ a l’êa cösa tròppo ingiùsta; e o l’à regitòu tùtto o venìn52 di sò penscêi cóntra quel’âtro ch’o vegnîva coscì a levâghe a sò pâxe. O no conoscéiva dòn Rodrigo che de vìsta e de reputaçión, ni o l’avéiva mâi avûo da fâ con lê, se no pe tocâ o pêto co-o ménto, e a tæra co-a pónta do sò capéllo, quélle pöche vòtte ch’o l’avéiva incontròu pe-a stràdda. Gh’êa acapitòu de difénde, in ciù de ’n’òcaxón, a reputaçión de quéllo scignôro, cóntra quélli che, a vôxe bàssa, sospiàndo, e tiàndo sciù i éuggi a-o çê, maledîvan quàrche sò soverciàia: o l’avéiva dîto çénto vòtte ch’o l’êa ’n rispetàbile cavagêo. Ma, òua, o ghe dâva into sò cheu tùtti quel’insùlti ch’o no l’avéiva mâi sentîo atriboîghe da-i âtri, sénsa interonpîli de spréscia co-în êuh. Arivòu, fra l’agitaçión de sti penscêi chi, a-a pòrta de câza sò, ch’a l’êa in fóndo a-o paizétto, o l’à mìsso de spréscia a ciâve, ch’o tegnîva za in màn, inta ciavéuia; o l’à avèrto, o l’é intròu, o l’à seròu con atençión; e, inpaçiénte d’atrovâse in conpagnîa fiâ, o l’à ciamòu sùbito: «Perpétoa! Perpétoa!», andàndo ascì vèrso o salòtto, dónde sta chi a dovéiva êsighe de segûo a métte töa pe-a çénn-a. A Perpétoa a l’êa, cómme ògnidùn o peu védde, a servitôa de præ Abóndio: servitôa afeçionâ e fiâ, ch’a savéiva ubidî e comandâ, a segóndo de l’òcaxón, soportâ a sò ténpo o mogógno e e fantaxîe do padrón, e fâghe a sò ténpo soportâ e sò, che diventâvan de giórno in giórno de lóngo ciù spésse, da quànde a l’avéiva pasòu l’etæ canònica di quarànta53, restàndo fantìnn-a54, pe avéi refuæ tùtti i partîi che gh’êan acapitæ, com’a dixéiva lê, ò pe no avéi mâi atrovòu ’n càn ch’o-a voêse, cómme dixéivan e sò amîghe.▼

«Vêgno,» a gh’à rispòsto, meténdo in sciô tavolìn, a-o mæximo pòsto, o fiaschétto do vìn preferîo de præ Abóndio, e a s’é mesciâ adâxo; ma a no l’avéiva ancón tocòu a ciàppa da pòrta do salòtto, che lê o gh’é intròu, co-in pàsso coscì inpedîo, co-în’espresción inti éuggi coscì inspaximâ55, co-îna cêa56 coscì sciâtâ57, che no saiéivan mànco servîi i éuggi aspèrti da Perpétoa, pe scrovî a-a prìmma che gh’êa acapitòu pe ’n davéi quarcösa de straordinâio.▼

«Mizeicördia! cöse scià l’à, sciô padrón?» ▼

«Nìnte, nìnte,» o gh’à rispòsto præ Abóndio, lasciàndose càzze tùtto afanòu in sciô caregón. ▼

«Cómme, nìnte? Sciâ veu dâla da inténde a mi? coscì mâciapòu cómme scià l’é? Quarcösa de gròsso l’é sucèsso.» ▼

«Óh, pe amô do çê! Quànde mi dìggo nìnte, o l’é nìnte, ò a l’é cösa che mi no pòsso dî.» ▼

«Che scià no peu dî manc’a mi? Chi se pigiâ cûa da vòstra salûte? Chi ghe daiâ ’n pài?…» ▼

«Meschìn de mi, taxéi, e no stæ a métte âtro in töa: dæme ’n gòtto do mæ vìn.» ▼

«E voscià sciâ voriéiva sostegnî che scià no l’à nìnte!» a l’à dîto a Perpétoa, inpìndo o gòtto, e tegnìndolo dòppo in màn, cómme s’a no voêse dâlo che cómme prémio da confidénsa ch’a se faxéiva asæ aspêtâ. ▼

«Dæme chi, dæme chi,» o l’à dîto præ Abóndio, pigiàndoghe o gòtto, co-a màn no bén fèrma, e dòppo veuàndolo de spréscia, cómme s’o foîse ’na mêxìnn-a. ▼

«Sciâ veu dónca che mi ségge costréita a domandâ in sa e in la cöse l’é acapitòu a-o mæ padrón?» a l’à dîto a Perpétoa, drîta in fàccia a lê, co-e moén inversæ in scî sciànchi, e e gómie pontæ de frónte, amiàndolo fìsso, squæxi a voésse susâghe da-i éuggi o segrétto.▼