I Spozoéi Inpromìssi (1840)/Capìtolo I: diferénse tra e verscioìn

Pe unn-a de ste crêuze chi, o tornâva adâxo da-a sò pasegiâta pe andâsene a câza, a séia do giórno sètte de novénbre de l’ànno 162810, præ Abóndio, curàtto d’unn-a de quélle tære che émmo dîto sórva: o nómme de sta tæra chi, ni a cazàdda da persónn-a, no s’atrêuvan into manoscrîto, e da nisciun’âtra pàrte. O dixéiva in pâxe o sò ofìçio, e quàrche vòtta, fra ’na preghêa e l’âtra, o serâva o breviâio, tegnìndoghe drénto, cómme ségno, o dîo ìndice da màn drîta, e, mìssa sta chi inte l’âtra derê a-a schénn-a, o prosegoîva o sò camìn, amiàndo pe-a tæra, e caciàndo da-arénte a-a miâgia co-in pê e prîe ch’o l’atrovâva in sciâ sò stràdda: dòppo o l’alsâva a fàccia, e gjàndo in gîo i éuggi distrætaménte, o-i fisâva da-a pàrte de montàgne, dónde a lûxe do sô za tramontòu, sciortìndo da-e spacatûe de montàgne in fàccia, a colorîva in sa e in la e prîe sporzénti, con màcce làrghe e despæge cô rubìn. Dòppo avèrto ancón o breviâio, e reçitòu ’n âtro tòcco, o l’é arivòu a ’na céiga da stràdda, dond’o l’avéiva l’abitùdine d’alsâ de lóngo i éuggi da-o lìbbro, e amiâ davànti: e coscì o l’à fæto quéllo giórno ascì: dòppo a céiga, a stràdda a corîva drîta, fòscia sciusciànta pàssi, e dòppo a se spartîva in doî sentê, a fórma de ’na ipsilon: quéllo da-a drîta o montâva vèrso o mónte, e o portâva a-a gêxa: l’âtro o chinâva inta valàdda scìnn-a ’na sciumæa; e da sto cànto11 chi a miâgia a l’arivâva ai sciànchi de ’n òmmo. E miâge intèrne de dôe crêuze, in càngio de rionîse inte ’n cànto, terminâvan inte ’n nìccio12, in sciô quæ gh’êa dipìnte de figûe lónghe, biscezànti, che finîvan a pónta, e che, inte l’intençión de l’artìsta, e a-i éuggi da génte do vexinâto, voéivan êse sciàmme; e, alternæ co-e sciàmme, çèrte âtre figûe che no se poéivan descrîve, che voéivan êse ànime do purgatêuio: ànime e sciàmme cô do món, in sce ’n fóndo grîxo, con quàrche rascciatûa in sa e in la.

Sta ràzza chi, ancheu sparîa do tùtto, a prosperâva in Lonbardîa, e a l’êa za bén bén antîga. Chi no ne savésse nìnte, vò-u lì quàrche tòcco viâxo14, ch’o poriâ dâghe ’n’idêa de sò qualitæ ciù scignificànti, di sfòrsci fæti pe estìngoila, e da sò dûa e rexisténte vitalitæ.

Scìn da-i éutto d’arvî de l’ànno 1583, l’Ilustrìscimo e Ecelentìscimo Sciô Dòn Càrlo d’Aragòn, Prìnçipe de Castelvetràno, Dùcca de Tæranêuva, Marchéize d’Àvola, Cónte de Burgéto, Grànd’Amiràlio, e Grànde Contestàbile de Sicìlia, Governatô de Milàn e Capitànio Generâle de Sò Maestæ Catòlica in Itàlia, do tùtto informòu da despiaçión no conportàbile inta quæ a l’é visciûa e ancón a vîve sta Çitæ chi de Milàn, a caxón di bùlli e malémmi, o pùblica ’na crîa cóntra de lô. O diciâra e o definìsce tùtti quélli che són conpréizi inte sta crîa chi, e che dêvan êse conscideræ bùlli e malémmi… i quæ, eséndo foestê ò do pàize, no àn nisciùnn-a ativitæ, ò se ghe l’àn, no a fàn… ma, sénsa salâio, ò ascì avéndolo, s’arénban a quàrche cavagêo ò gentilòmmo, ofiçiâle ò mercànte… pe spalezâlo ò agiutâlo, ò pe’n davéi, cómme se peu pensâ, pe ténde inboscàdde a-i âtri… A tùtti sti chi o l’òrdina che, drénto da sêi giórni, dêvan lasciâ o pàize, o l’òrdina a galêa a quélli che no ubidìscian, e o da a tùtti i ofiçiâli da giustìçia e ciù straniaménte abondànti e no precizæ poscibilitæ pe l’ezecuçión de l’órdine. Ma, l’ànno dòppo, i dôzze d’arvî, riconoscéndo o scignôro de prìmma, che sta Çitæ chi a l’é ancón pìnn-a di dîti bùlli… tornæ a vîve cómme vivéivan prìmma, no avéndo cangiòu o sò costùmme, e no eséndo amermòu15 o nùmero, o tîa fêua ’n’âtra crîa, ancón ciù fòrte scignificànte, inta quæ, fra e âtre òrdinànse, a prescrîve: